تأملی بر گرافیک محیطی

قباد شیوا

طراحی محیطی در ذهن و عمل ما ایرا نیها از دیرباز جایگاه خاص و منزلت با شکوهی را داشته است. اگر به آثار، ابنیه و میادینی که هنوز هم در شهرهای ما باقی مانده، از اصفهان گرفته تا یزد، کاشان وخیلی شهرهای دیگر نگاهی بیاندازیم، خواهیم دید که مدیران و پای هگذاران وقت نسبت به امر طراحی محیطی توجه خاصی داشت هاند.

از جمله این آثار می توان به میدان نقش جهان اصفهان و بناهای عمومی و مذهبی اطراف آن، میدان حسن آباد تهران، میدان سابق معروف به توپخانه تهران و تمامی شاهکارهای کاشی کاری و آجرکاری ما در ساختمان های عمومی و خصوصی، در جایجای شهرهای ما و صدها مصادیق دیگر که هنوز هم جزو شاهکارهای هنرهای محیطی ما هستند، اشاره کرد. آنچه که ما به آن می‌بالیم، آثاری است که از قرون گذشته برای ما باقی مانده و نسل ما با توجه به امکانات و تکنولوژ ی‌های گسترد هتر، هنوز نتوانسته در راستای طراحی محیطی گام بردارد.

برخی معتقدند که شخصیت مردم و فرهنگ آنها در معماری و بخصوص پوسته بصری خیابا نها، کوچه‌ها و دیوارها منعکس میگردد. هر شهری باید ابتدا برای ساکنین خود و البته برای افرادی که به آن شهر وارد می‌شوند از نقطه نظر زیباشناسی، عملکرد مطلوبی را دارا باشد. در این صورت احترام و آرامش را به ساکنین آن محیط به ارمغان خواهد آورد و عدم وجود این احترام و آرامش، موجب آشفتگی روحی، جسمی و فرهنگی ساکنین و نهایتاً تمدن هر جامعه خواهد شد.

گرافیک محیطی ، در واقع بخشی از طراحی محیطی را شامل میشود و نه تمام آن را، چراکه میتوانیم آن را مرتبط با پوسته بصری و معماری هر محیطی بدانیم که عملکرد آن محیط را برای مردم تشدید و حتماً زیباتر میکند.

در کشور ما، عملکرد هنر گرافیک در قالب طراحی آرم، پوستر، کتب و مطبوعات و نظیر اینها تصور میشود. در صور تیکه نگاه و هنر گرافیک بخصوص در عصر حاضر، به عنوان یک صفت بصری در میدان گسترده تری کارایی دارد. از جمله میتوان به حضور این هنر در طراحی و گرافیک محیطی دوش به دوش معماران و شهرسازان اشاره کرد.

تحقق این امر و این خصوصیت بصورت صحیح امکا نپذیر نیست، مگر اینکه این حرفه به لحاظ آموزشی در دانشگا هها، به افراد آموزش داده شود تا آنان بصورت یک نیروی حاذق بتوانند در خور فرهنگ و هنر خود، طراحی کنند.

زیباسازی مؤثر در محیط زندگی و شهری مردم، امری زمانبر و سرمایه بر است و شایسته نیست که این سرمایه‌ها، توسط افراد غیرمتخصص و یا کم تخصص هدر برود.

متأسفانه، گاهی مسیر اشتباهی در زمینه تبلیغات محیطی و شهری پیموده میشود. چندین سال پیش، اعلام شد که کسانی که کارآنها تهیه پوستر و بروشور است، ملزم به اخذ مجوز تبلیغات هستند. به نظر میرسید کسا نیکه این اطلاعیه

را صادر کرده بودند، نه گرافیک را میشناختند و نه امر تبیلغات را به همین دلیل تبلیغات شهری ما، گرافیک‌هایی در اندازه بزرگ هستند که فقط دیده میشوند و تأثیری در ذهن، فکر و اندیشه مردم نمی‌گذارند. در واقع گرافیک، تبلیغات نیست؛ بلکه طراح گرافیک، اندیشه‌هایی را که یک متخصص تبلیغات به او می‌دهد، به تصویر می‌کشد. بنابراین یک مبلغ برای برنامه‌ریزی تبلیغاتی خود از گرافیک، ادبیات، موسیقی و حتی محیط زندگی مردم در راستای اهداف خود استفاده می‌کند. در این میان طراح گرافیک، آگاهی دهنده و انتقال دهنده اندیشه و برنامه‌ریزی تبلیغاتی است که به او سفارش می‌دهند و نفس هنر و حرفه‌اش تبلیغات نیست.

یک طراح گرافیک که هنرش تشدید بصری هر سطح است، اگر آموزش ببیند و از دو بعد متعارف کارخود، وارد فضای سه بعدی شود، می‌تواند به عنوان یک طراح گرافیک محیطی و در یک تخصص ماهرانه در امور زیباسازی محیط مؤثر باشد. مسلماً شهروندان، خواهان زیبایی محیط خود هستند. اما هر تغییری نیازمند سرمایه‌گذاری است که باید ماندنی باشد و نمی‌توان در این تغییر سلیقه‌ای عمل کرد. مناسب‌ترین اعمال تغییرات، استفاده از نظرات تخصصی کارشناسان تحصیل کرده طراحی محیطی و همکاری این کارشناسان با مهندسین معمار و شهرساز است که میتوان به نتیجه مطلوب این سرمایه‌ گذاری دست یافت. در غیر این صورت، هرچند مدت، پیاده‌روها تخریب شده و ترکی ببندی سطحی‌تری با صرف سرمایه زیاد ساخته می‌شود. در این چند سال چندین نوع مبلمان شهری ساخته شده؟ از تیر چراغ برق گرفته تا ایستگاه اتوبوس‌ها و کیوسک‌های تلفن و مصادیق دیگر که هرازگاهی تخریب شده‌اند و تاکنون برای چندمین بار دوباره‌سازی شده‌اند. تمام این هزینه‌ها فقط به این دلیل است که کارها به دست اشخاصی طراحی، انتخاب و ساخته شده‌اند که تخصصی در امر طراحی محیطی نداشته‌اند و تنها نتیجه سلیقه‌های شخصی غیرتخصصی را اعمال کرد هاند.

چندین سال پیش با توجه به یکی از پارازیت‌های بصری محیط شهرهای ما که ناشی از تابلوهای کاربری‌های مختلف خصوصی و دولتی در خیابا ن‌هاست، نشست‌هایی با مدیریت وقت سازمان زیباسازی شهر تهران برگزار شد و قرار شد که برای سامان بخشی این معضل، در یک گروه کاری، راه‌کارهایی را مطالعه و پیشنهاد بدهیم. مدت زمان نزدیک به دو سال صرف وقت، مطالعه، کار، نشست و مشورت‌های زیادی با سازمان زیباسازی گردید و این گروه کاری پیشنهاد نهایی و راه حل‌ها و قوانینی را به این سازمان ارائه داد. این سازمان لازم دانست که این قوانین در مجلس کشور برای تصویب به رأی گذاشته شود. در ادامه، خیابان منوچهری به عنوان نمونه‌سازی در راستای تابلوهای کاربران انتخاب شد و مورد مطالعه قرار گرفت. متأسفانه با تغییر مدیریت آن سازمان، حاصل این همه انرژی، تحقیق، ارائه الگوها و قوانین تا به حال فراموش شده و چیزی که هنوز هم با شدت ادامه دارد، هجوم تابلوهای کسبه است.

طراحی محیطی یک انضباط تقریباً جدید محیطی است که شاکله آن ترکیبی است از معماری، طراحی صنعتی، نور و البته طراحی گرافیک. این پدیده با اختصار Environmental Graphic Design “EGO ” بطور کاملاً بی‌سابقه‌ای در سطح شهرها و مدیریت شهری گسترش پیدا کرد.

در این میان طراحان گرافیک که معمولاً در دو بعد، طول و عرض آثارشان را ارائه می‌کردند، سعی بر آن داشتند که دستی در بیان منظور خود در سه بعد داشته باشند و طراحان معمار هم این انضباط بصری را به سیاهه پروژه‌های خود اضافه کردند.

پس از گذشت سالیان درازی از طراحی علائم روی سه بعد، گستره طراحی محیطی تنها به طراحی علائم ختم نشد؛ بلکه طراحی

تمام محیط‌های داخلی و خارجی را با عملکرد خاص خود پوشش داده و مورد استقبال جوامع قرار گرفت. تا آنجا که هنر طراحی محیطی اعتبار زیادی در بین توسعه‌دهندگان ساختمان‌ها، شهرسازها، معماران و مدیران تبلیغاتی بدست آورد و اجرای پروژه‌های معماری و شهری و گرافیک محیطی در لیست خدمات آنها قرار گرفت.

از طرف دیگر، محیط‌های آموزشی به برپایی کلاس‌های طراحی گرافیک محیطی و بعضاً بصورت رشته‌ای جداگانه و تخصصی اقدام کرده‌اند. در دانشکده‌های معماری، طراحی گرافیک محیطی را به عنوان بخش مؤثری در هنر ساختمان‌سازی پذیرفته‌اند. به علاوه در این زمینه، جامعه متخصصین گرافیک محیطی در اغلب کشورها تأسیس گردیده، که باعث پرورش، ترویج حرفه و تعیین استانداردهای زیباشناسی در محیط‌ها شده و می‌شود.

به نظر می‌رسد در این زمینه کمبود ادبیات، مستندات و کتاب‌های آموزشی احساس می‌شود و آنچه کم و بیش وجود دارد، پاره‌ای از مقالات، مطالعات و توضیحات پروژه‌های شخصی و تجربیات عملی پروژه‌های اجرا شده است که می‌توان در صورت امکان دسترسی، به آنها رجوع کرد.

دامنه گسترده گرافیک و طراحی محیطی و نیاز آن در عصر حاضر به جایی رسیده که لزوم رشته‌های درون تخصصی را امری گریزناپذیر ساخته است. بنابراین طراحان نسبت به تخصص خود در زمینه خاص فعالیت می‌کنند.

سرفصل برخی از آنها عبارتند از:

1. علائم هدایت‌کننده و مشخص‌کننده محیط‌های داخلی و خارجی

2. مبلمان شهری و شرکت‌های بزرگ

3. شاخصه شیوه بصری گرافیک ارتباطی شرکت، مؤسسات و کسبه‌ای خرد

4. گرافیک کامل داخلی و خارجی ساختمان‌های بلند مرتبه

5. طراحی گرافیک محیطی در جهت ترویج کسب

6. گرافیک محیطی مکان‌های تفریحی و تفرجی

7. گرافیک محیطی ارگان‌های دولتی

8. گرافیک محیطی داخلی و خارجی موزه‌ها و اماکن فرهنگی

9. گرافیک محیطی فضاهای شهری مؤثر در امر منظر شهری

10.  گرافیک محیطی وسائط نقلیه عمومی

11.  استاندارد گرافیک محیطی ایستگاه‌های خدماتی

12.  گرافیک محیطی نمایشگاه‌های درون شهری

13. گرافیک محیطی در تبلیغات شهری

در واقع هرکدام از این تقسی مبندی‌ها به تبع عملکرد آنها به شاخصه‌های تخصصی‌تری تقسیم می‌شوند.