کاربرد خوشنویسی در گرافیک

کاربرد خوشنویسی در گرافیک مقاله ای ازسید محمود ابوالقاسمی از ساری

دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر

چکیده

خط وسیله ای است برای ثبت و نوشتن ذهنیات و تفکرات با استفاده از علائمی که در میان انسان ها قرارداد شده است. خط زبان دست است و حافظِ آثار. در واقع، بشر از زمانی که خواست آنچه را می اندیشد نقش کند، قدم به دنیای خط و نگارش نهاد.

در این مقاله به استفاده از اصول و قواعد کاربردی و ظرفیت خوشنویسی در گرافیک پرداخته شده است. نیز در این مقاله استفادة طراحان در ایجاد فضای گرافیکی با پرداختن به فضای مثبت و منفی، حساسیت بخشیدن به حروف، برش و جابه جایی، کار با نقطه در ترکیب نوشتار، تکرار حروف، تغییر اندازه و فرم با کمک عناصر بصری بررسی و نشان داده شده است، تا بدین طریق نیاز و شناخت پژوهندگانِ این عرصه (فضای سنتی و فرهنگی جامعه) در حد امکان تأمین شود.

مقدمه

شناخت خط در میان هر یک از اقوام جامعة جهانی و رابطة‌ بسیار نزدیکِ با مبانی بصری، ‌به دلیل گستردگی ارتباطات بشری در عصر فناوری، از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا پالایش اندیشة بصری هر قوم در خطِ آن قوم ظهور می یابد و این مسئله، در مواجهه با پیشرفت های صورت گرفته در عرصة فناوری، موجب بروز تغییرات اساسی در حیطة خط می شود. این فرایند بر بنیان های بصری جامعه اثر می گذارد، و‌ موجب ارتقاءِ کیفیتِ ارتباطات بصری می شود. تأثیر تحولاتی که صنعت چاپ، به عنوان مظهر فناوری نوین جهانی، بر خط فارسی بر جای گذاشته، به سبب ظرفیت فرهنگی و زیبایی شناختی خط و خوشنویسی فارسی، با مسائل گوناگونی مرتبط است، زیرا این هنر، به دلیل داشتن ریشه های دیرینه و همچنین وجه کاربردی اش، همواره، در تعامل با فرایند صنعت چاپ بوده و، بدین ترتیب، نقش خود را از مبادله کارکردی مطالب فراتر برده است. جست وجوی این کارکرد را باید در افق جدیدی آغاز کرد که به کارگیری چاپ سنگی در تکثیر متون فارسی مطرح نمود. تعمیم این مسئله همچنان متأثر از کارکرد هماهنگ میان فناوری چاپ و ظرفیت های موجود در خط و خوشنویسی فارسی بوده است. البته، این هماهنگی در گام های نخست، ویژگی های اندکی از خط و خوشنویسی فارسی را، به دلیل محدودیت امکانات فناوری، به کار گرفت، اما در سال های اخیر، با پیشرفت های صورت گرفته، زمینه های مناسبی برای طرح بسیاری از شاخصه های بصری و گرافیگی فراهم گشته است، و می توان ظرفیت های واقعی خوش¬نویسی را بالقوه نشان داد. بنابراین،‌ گردآوری تجربیات گذشته به همراه شناخت و به کارگیری صحیح اصول و ضوابط حاکم بر خوشنویسی فارسی، در فناوری نوین، همواره، نیازمند توجه،‌ مطالعه و بررسی است .

کاربرد خوشنویسی در کتاب آرایی، چاپ سنگی، و دیگر آثار هنری ایران

کتاب سازی و  کتاب آرایی یکی از هنرهایی است که ایرانیان، بعد از کتابت کلام الله مجید، قرآن، بدان توجه کردند. 

خوشنویسی همواره در کتاب آرایی دخالت داشته و در طی قرون متمادی از ابزار نبوغ و ابتکار ایرانیان بوده است. (پاک سرشت، 1379، 330)

با آغاز صنعت چاپ سنگی و تکثیر کتب و دست نوشته ها، کاربرد خطِ خوش یکی از  اجزایِ مهم بصری، برای ایجاد میل و رغبت در خوانندگان به شمار می رود. شاید بتوان گفت اصلی ترین رکنِ بصریِ کتاب هایِ چاپ سنگی خط خوش است. از بدو ورود صنعت چاپ سنگی، چاپخانه داران سعی کردند، با به کارگیری ممتازترین خطاطان، شکل و ترکیبی جذاب به کتاب ها بدهند. ورود خوشنویسان بنامی، چون میرزای کلهر، عمادالکتاب، ملک الخطاطین قزوینی، به این عرصه و ظهور آثاری ارزشمند به خامة این هنرمندان نقش درخور توجهی در پیشرفت و گسترش این صنعت داشت. این روند در آغاز ورود صنعت چاپ سنگی بسیار خوب پیش می رفت، اما با افزایش چاپ کتاب و البته مشکلات دیگر به نزولِ چشم گیری در زیبایی خطوط چاپ سنگی انجامید تا جایی که با شروع جنگ جهانی اول فقدان کاتب، خاصه کاتب خوش خطِ نستعلیق نویس، از جمله مشکلات چاپخانه داران به شمار می رفت. (بیناب، 1389،44-50 )

جدای از مشکلات اقتصادی و سیاسی، شاید مهم ترین مشکل در خصوص کتابت کتب چاپ سنگی، افزایشِ حجم آثار تولید شده به شیوة چاپ سنگی اعم از کتاب، روزنامه، اعلانات و ... باشد، که موجب ورود کاتبانی کم تجربه به عرصة چاپ گردید و موجب بالا گرفتن سرعت کار کاتبان و، در عین حال، پایین آمدن کیفیت کتابت شد. اما، با این اوصاف، آثار فاخری هم با خطوط ثلث، نسخ، نستعلیق و شکستة نستعلیق چاپ شده. گفتنی است کتبِ چاپ شده نیز بیشتر به خط نسخ بود وپس از آن خط نستعلیق و شکستة نستعلیق به کار برده شد. البته، عمدتاً، از خط نسخ در کتب عربی و از خط نستعلیق و شکستة نستعلیق در کتب فارسی استفاده می شد. از آنجا که سرعت نگارشِ نستعلیق نسبت به نسخ بسیار کم بود، بیشتر چاپخانه داران ترجیح می دادند که آثار مورد نظرشان به خط نسخ کتابت شود. (غلامی،1390، 199-201)

 

کاربرد خط نستعلیق و نسخ در کتب چاپ سنگی

گستردگی کاربرد هنر خوشنویسی در بناها و صنایع دیگر به قدری زیاد است که فقط منحصر به کتابت نبود و در رشته های هنری به عنوان تزیین به  کار می رفت.  خوشنویسیِ بناها در کتیبه  (به تعبیر امروز با مفهوم گرافیک محیطی) نمایان شد و، علاوه بر آن، درگچبری ها، ظروف سفالی، ظروف فلزی، سکه ها، سنگ تراشی و حجاری، پارچه بافی، مُهرها و منبت کاری ها نیز به کار برده می شد. (پاک سرشت، 1379، 325)

کاربرد خوش نویسی در مُهر و ظرف فلزی

کاربرد خوش نویسی در گرافیک امروز

پوستر

پوستر اثری است چاپ و تکثیر شده از یک موضوع ، دربارة رویداد یا واقعه ای خاص برای اطلاع رسانی به قشر گسترده ای از مخاطبان. پوستر گونه ای دیگر از زیر مجموعة هنر گرافیک است، با قدمتی دیرینه در تخته اعلان ، آگهی دستی، برگة نمایش، باسمة چوبی و جز اینها، ولی از زمان ابداع لیتوگرافی رنگی با ویژگی های جدید مطرح شده است. توازن، وحدت، حرکت، و تأکید از عناصر مهم در تشکیلِ  طرح پوستر است.

پوستر از چندین حوزه نشانه هایی را در خود جای داده است که تایپوگرافی مهم ترین آن هاست. تایپوگرافی نوعی حساسیت بخشیدنِ بصری به حروف است: چه به شیوة شبیه سازی و چه به شیوة انتزاعی. طراح گرافیک، آهنگ و لحنی را در پوسترِ تایپوگرافی نظام می بخشد که در ادراک و تأثیرگذاری آن نقش  بسزایی ایفا می کند. (طراحی گرافیک، ش3، 1391،200)

اثر استاد مسعود نجابتی

از نخستین آثار چاپی تا اولین پوستر، نوشته در پیوند با کلام است و حلقة واسطه ای میان محتوای پیام و گیرنده. نوشته اگر چه در قالب خوش نویسی و یا تایپوگرافی ارائه شود، در آثار گرافیکی حائز اهمیت است. پوستر از دو بخش مهم  شکل می گیرد: تصویر و نوشته. در تحولات پوستر نوشته همواره  نقش و جایگاه ویژه ای داشته و تغییر آن در تغییر سبک های طراحی گرافیک مؤثر است. در روزگار نوپاییِ گرافیک به چند کلمه و حرف نیاز بود تا موضوع پوسترها بیان شود.

جایگاه حروف و نوشتار در هنرهای دیداری ایرانی به دوران کهن باز می¬گردد. مردم این سرزمین همواره کوشیده اند تا از این هنر در جهت زندگی بهتر بهره ببرند. اما تحول بنیادیِ نوشتار در جستجو و رسیدن به کمال و زیبایی در خوشنویسی نمایان شد که در طول قرن ها صیقل خورده تا به شکل امروزی خود در آمده است. جنبه-های بصری خوشنویسی، علاوه بر ساختار زیباشناسانه، می تواند عاملی باشد برای گسترشِ مرزهایِ درک نوشتار در حوزة حروف نگاری. این ویژگی ها عاملی است برای مطرح شدن خوشنویسی در عرصة گرافیک تا علاوه بر دارا بودنِ قابلیت های بصری در جذب مخاطب و جلب توجه، موجب انتقال بهتر مفاهیم نیز گردد. ( نجابتی، 1391-، 102)

در دنیای امروز رقابت های تجاری تبلیغاتی، اعم از آگهی ها، پوستر ها، روزنامه ها، کتب، و سایر نشریات، به هنرمندان فرصتی می بخشد که با هوشیاری خاص خود این هنر را در روندی جدید به کار گیرند. نیازهای تبلیغاتی، تجاری، فرهنگی نیازمند بیانِ جدیدِ بصری است. خط و خوشنویسی می تواند این نیازها را برآورده سازد.

در دنیای سنتی، خوشنویسی وظیفه داشت که مفهوم را به آسان-ترین، سهلترین، سریع ترین، و خواناترین وجهی بیان نماید تا در نگاه اول فرم، محتوا، شکل، و مفهوم یک مکان به بیننده و خواننده القا شود، اما امروزه، وظیفة مهم خوشنویسی زیبایی و تبلیغ است. بنابراین، کاربرد خط نوشتار در گرافیک امری اجتناب ناپذیر است.

اثر استاد مسعود نجابتی

تصاویر و نوشتار در کنار هم نقش خبررسانی و پیام رسانی را ایفا می کنند. در کنار تصویر هر کالا یا فن یا نماد هر موضوع فرهنگی عامل نوشتار تکمیل کننده و متمم خبر یا تبلیغ به شمار می¬رود.

یکی از بخش های مهم گرافیک ایران لحاظ کردن هویت ایرانی در گرافیک است و این زمانی شکل می گیرد که خط و خوشنویسی وارد عرصة طراحی گرافیک می شود و در تقابل با تفکری قرار می گیرد که باور داشت نمی توان از خوشنویسی ایرانی در طراحی گرافیکی استفاده کرد، و در حال حاضر، این اتفاق به شکل کاملاً پذیرفته شده ای در گرافیک ایران در طراحی گرافیک به کار برده می شود. (روزنامه آفرینش،6/8/1388، ادب و هنر)

 

گونه های مختلف خوش نویسی در پوستر

حساسیت بخشیدن به حروف

در این زمینه شکل حروف، تناسبات و کرسی حروف، شکل نقطه ها، چگونگی اتصالات، و دیگر مواردی که قابل تغییر و تحول اند باید در تناسب کاربردی طراحی شوند و به میزان خوانایی آن هم توجه شود .

اثر دامون خانجانزاده 

فضای مثبت و منفی

این فضا موجب نوعی توجه و اهمیت بصری شده و تأثیر چشمگیری در مخاطب می گذارد.

برش خوردن

طراح باید با بریدن بخش هایی از حروف و تا حدی جابه جا کردن آن متناسب با موضوع نوعی تأکید بصری را در اثر خود وارد کند.

اثر دامون خانجانزاده

کار با نقطه در ترکیب یک نوشتار

نقطه یگانه عامل ایجاد تمایز بین حروف در نگارش فارسی است و حضور آن برای خوانایی لازم است. با استفاده از نقطه می توان نگاهی خلاقانه به چیدمان ، شکل، اندازه، و رنگ در شکل گیری اثر داشت. ( نجابتی، 1391 ، 104-118)

 

اثر استاد مسعود نجابتی

خط نشانه

با ظهور اسلام و ابداع خطوط کوفی، بنایی و نهایتاً اقلام سته، تعلیق،‌ نستعلیق و شکستة نستعلیق ، خط بار  دیگر با تصویر درآمیخت و نشانی از تصویر را به نمایش درآورد. در واقع، شکل امروزی نشانه مرهون پیدایی و سیر تحول خط و خوشنویسی در گذشته است. امروزه، در ایران، استفاده از خط سنتی برای اجرای طرح و نشانة نوشتاری به سه گروه تقسیم می شود:

الف)استفاده از خوشنویسی سنتی

خط شکسته نستعلیق/ طراح محمد احصایی

ب)استفاده از خوشنویسی سنتی،‌ همراه با بار گرافیکی

خط ثلث/ طراح عبدالرضا چارئی

در حقیقت، هنرمند طراح از هنر خوشنویسی و گرافیک در طراحی یک خط نشانه استفاده می کند. البته، داشتن تسلط کامل بر قواعد خوشنویسی و وقوف شناخت مبانی سواد بصری و نوشتاری از ملزومات این امر به شمار می آید.

ج)استفاده از کلمات فارسی، بدون در نظر گرفتن خوشنویسی سنتی (صرفاً بار گرافیکی)

طراح محمد احصایی

حالات گوناگونِ خوشنویسی برای طراحی یک نشانه

خوشنویسی حروف الفبا به صورت مفرد و تنها

در این حالت که از اقسام نشانه به « مونوگرام » یاد می شود مفردات خوشنویسی شده، بر حسب مطلب و پیامی که آن خط نشانه باید در فرم ظاهری خود داشته باشد، طراحی می شود که در بعضی نقاط این فرم با نمادهای بصری نیز ترکیب می شود.

استفاده از خوشنویسی یک یا چند کلمه

بخشی از خط نشانه که در آن از خوشنویسی یک یا چند کلمه استفاده می شود و در ترکیب بندی، کلمات طوری نگارش می شود که تقدم و تأخر حروف رعایت  شود و به آسان خوانده شدن کلمه آسیبی نرسد و با توجه به پرداختن اصول حُسنِ همجواری کلمات و ایجاد تعادل و توازن در شکل گیری نهایی به یکی از فرم های هندسی مربع، مستطیل، دایره یا بیضی نزدیک می شود.

استفاده از تکرار کلمه یا حروف خوشنویسی شده

در برخی از خط  نشانه ها طراح، پس از خوشنویسی، حروف یا کلمات آن را با ریتم و نظم خاصی تکرار می کند.

تلفیق عناصر تصویری با مفردات

خط نشانه هایی که طراح، با آمیزش صوری و معنایی، عناصرِ بصری و نوشتاری را در یک فرم واحد ترکیب می کند.

استفاده از دفرماسیون خطوط

در این قِسم از خط نشانه ها، طراح، برحسب ضرورت، با دست بردن در قواعد خوشنویسی و استحالة نمادهای سنتی و رعایت قواعد مبانی بصری، سعی در دستیابی به فرم بدیع و نوظهوری دارد که در طراحی خط نشانه آن را به کار می بندد.

(کتاب ماه هنر، 1383،82-87 )

سیاه مشق

سیاه مشق صفحه ای از خوشنویسی است بر اثر تکرار و روی هم نویسی حروف؛ حروفی که اهمیت معنایی خاصی ندارند. خوشنویس، اغلب، برای مهارتِ درستنویسی شکلِ حروف و کلمات به این شیوه عمل می-کند. درک و مطالعة ظرایف و قابلیت های سیاه مشق نکات بسیار ی از مفاهیم نهفته از ارزش های تصویری غنی در این روش منحصر به-فرد ِخوشنویسی ایرانی را آشکار می کند. از دستاوردهای بسیار مهم در آثار سیاه مشق ضرورت توجه به فرمالیسم و کشف زوایای خلاقانة حروف متفاوت است، البته، اگرچه در آغاز این روش جنبة تمرینی داشته، در طی زمان به بیانی متفاوت از خوشویسی دست یافت و مفاهیم جدیدی از بستر سنتی خود اشاعه داد و هنرمندان عرصه های تجسمی و تایپوگرافی، با درک قابلیت های خلاقانه و امروزی این سبک از خوشنویسی، به آفرینش و غنی نمودن زبان تصویری آثار تجسمی پرداختند. نکتة مهم دیگر در وجوه اشتراک مفاهیمی است که در روش سیاه مشق نویسی و قابلیت های تصویری آن می توان  ارزش ها و برخی از اصول و مفاهیم تایپوگرافی معاصر را نشان داد. آنچه در بررسی سیاه مشق ها مشاهده می شود در قابلیت های فرمالیستی حروف، ضرباهنگ حروف و کلمات، بیان لحظه و اتفاق در زمان نوشتن، عدم توجه به وجه ادبی متن و ناخوانایی کلمات است، به طوری که در قیاس با آثار تایپوگرافی امروز جهان این مفاهیم و اندیشه ها مطرح شده و دست مایة اصلی در خلق آثار تایپوگرافی معاصر جهان شده است. (طراحی گرافیک، ش3،1391،¬121)

  سیاه مشق/ میرزا غلامرضا اصفهانی   عنوان / طراح محمد احصایی   طراحی جلد کتاب/ مسعود نجابتی 

    

نتیجه گیری

پیشرفت و تجلی اندیشه های انسان متمدن در حضور همیشگی عنصری خلاصه می شود که بر معانی متعدد و مختلفی، از الفبایی گرفته تا کاربرد نماد، برای بازآفرینی ایده ها و مفاهیم، دلالت می کند. عنصری که به تنهایی بار سنگین تفکر انسان را بر دوش می کشد چیزی نیست جز خط. مطالعه در کاربردهای هنر خوشنویسی در عصر تکنولوژی، نشان دهندة ظرفیت بالای این هنر است. خوشویسی منشعب از عناصر تصویری، که به ناب ترین شکل انتزاعی ظهور کرد، ترکیب بندی های مختلفی از حروف با قرار گرفتن در کنارِ هم، احساس و فرم هایی خلق می کند که حتی بینندگانی که قادر به خواندن مطلب نیستند آن را به عنوان یک تصویر آبستره حاوی مفاهیم تأثیرگذار می پذیرند. به هر طریق، باید توجه داشت تنوع فراوان و ظرفیت بالای خوشنویسی آن را به گنجینه ای پُر ارزش برای گرافیک تبدیل کرده است که بهره برداری درست از آن نیازمند شناخت ساختارِ گونه های مختلف آن، ویژگی های بصری، هویت نمادین، و ضوابط اجرایی آن هاست. توجه به اَشکال مختلف حروف و اتصالاتِ آنها در هر یک از اقلام خوشنویسی و دستیابی به ابعاد نوین در به کارگیری اصول و قواعد خوشنویسی و ترکیب آنها با تکنولوژی بستگی تام به مهارت طراح و یا خوشنویس دارد. او باید با تجربة زیبایی شناختی جدید و اصول و قواعدی که از میراث گذشتکان بر جای مانده در کاربرد امروزی خوشنویسی به کار بندد.

منابع

 نجابتی،‌ مسعود (1391)، « خط در گرافیک»، انتشارات آموزش و پرورش، تهران

غلامی جلیسه، مجید (1390)،« تاریخ چاپ سنگی اصفهان»، انتشارات کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران

پاک سرشت، محمد(1379)،« خوشنویسی و کتابت قرآن »، انتشارات زوار ، تهران

 ادیبی، فرزاد، فصل نامه طراحی گرافیگ، تابستان91، ش3، ص200

حسینی علیرضا، فصل نامه طراحی گرافیگ، تابستان91، ش3، ص121

خانجان زاده، داریوش، مجله کتاب ماه هنر، خرداد و تیر 1383، ش69، ص82-89

معنوی راد، میترا، مجله بیناب، مهر1389، ش15، ص44-50

روزنامه آفرینش(چهارشنبه6/8/1388)

برگرفته از سایت آثار هنرمندان ایران (عزیزی هنر)