جایگاه واقعی گرافیک گالری نیست - سخنرانی استاد مسعود نجابتی

متن زیر سخنرانی استاد مسعود نجابتی در جشن چهارسالگی نهضت مردمی پوستر مردمی انقلاب در شب میلاد پیامبر اکرم (ص) در سال 1392 در مشهد مقدس است که به موضوع «گرافیک در اجتماع» می پردازد.

بنده می خواهم مسائلی پیرامون پوستر، جایگاه، اهمیت و ضرورت آن و برخی  نکات دیگر عرض کنم. نکته اول اینکه چرا در شرایط فعلی با توجه به گسترش رسانه و آمدن گونه های مختلف رسانه در تبلیغات و دیگر فضاهای مشابه، ما همچنان مصر هستیم که در فضای تجسمی به پوستر بپردازیم و دغدغه مان باشد و حتی برایش فضاهای نمایشگاهی و کارگاه های آموزشی قرار دهیم. بنده تا جایی که در توان دارم خدمت شما عرض می کنم شما هم بزرگواری کنید و با توجه به دانش خودتان آن را بسط دهید و در فرصتهای  بعدی به آن بپردازید.

 

تصور بنده این است که بیشترین اهمیت پوستر در اطلاع رسانی نیست. یعنی ما اصلا اعتقاد نداریم که پوستر در شرایط فعلی کار اطلاع رسانی را انجام می دهد. حداقل در خیلی از مناسبت های سیاسی، اجتماعی ، فرهنگی و تجاری پوستر نقش ویژه ای پیدا کرده است. این وظیفه اطلاع رسانی را دستگاه های دیگر به خوبی انجام می دهند. صدا و سیما مهم ترین وظیفه اطلاع رسانی را بر عهده دارد و رسانه های دیگر نیز همین طور؛ روزنامه ها، مجلات، صفحات وب و... امر اطلاع رسانی را به شکل کم هزینه تر و موثرتری انجام می دهند. به اعتقاد بنده اصرار بر حضور پوستر بیشتر به خاطر آن وزنی است که در فضای تجسمی از دیرباز تا به امروز داشته و از آن کاسته نشده است. از این دست می توان به مقوله کتاب اشاره کرد که با وجود کتاب های الکترونیکی و صوتی در سطح فضای وب همچنان انتشار کتاب به عنوان یک پدیده ی معتبر و وزین در فضای نشر با تمام هزینه هایی که بار می کند باقی مانده است. پوستر اعتبار خاصی دارد و وزنه ای در فضای فرهنگی یک جامعه است که نمی توانیم از آن غافل شویم.

 

هیچ پدیده ای در سطح جامعه نیست که اتفاق بیافتد و پوستری را همراه خود نداشته باشد. از اتفاقات و مناسبت های مذهبی تا تبلیغات انتخاباتی و سیاسی و مسائل و رخدادهای اجتماعی. تصورم این است که هر آنچه که انسان امروز با آن درگیر و به آن مبتلاست هویت بصری آن در پوستر خلاصه می شود. یعنی پوستر تبلور بصری و آشکار و ماندگار یک اتفاق است. وقتی در ذهن خود بررسی می کنیم خیلی از رخدادهای تلخ مثل زلزله بم و اتفاقات شیرین، فیلم های سینمایی و مناسبت های مذهبی حتی در تکایا و حسینیه ها آنچه که در ذهنمان می ماند آن پوستری است که طراحی می شود و برای نسل های بعدی می ماند. حتی دوستانی که در فضای سینما  فعالیت می کنند خیلی از فیلم های سینمایی یا جشنواره های جهانی را با پوسترش می شناسند. به هر حال این قضیه همچنان در شرایط فعلی و در این روزگار  به قوت خودش باقی است و این اعتبار وجود دارد کما اینکه ما حاضر نیستیم هیچ محصولی را بدون نشانه خریداری کنیم یعنی آن نشانه است که به محصول ما هویت می دهد. این هویت در فضای فرهنگی ما در پوستر اتفاق می افتد. در یک کار عمودی مستطیل، غالبا عمودی و بعضی اوقات افقی که تبلور تمامی اتفاقات معاصر و شرایط فرهنگی حاکم بر جامعه و توانایی های طراح است. حتی ما از روی پوسترها می توانیم به مکاتب هنری در جامعه پی ببریم. یعنی از روی طراحی یک پوستر می شود پی برد به سال حدودی طراحی، به تفکری که در آن فضا وجود دارد، به مکتبش و به مسائل دیگر که در تاریخ گرافیک به آن مفصل اشاره می شود.

 

 نکته دیگر که پوستر را حائز اهمیت می کند استقلال آن است. تقریبا تمامی محصولات گرافیک به یک محصول دیگر وابسته است. مثل جلد کتاب که وابسته است به خود کتاب و الصاق می شود به کتاب. یعنی ما نمی توانیم کتابی را بدون جلد و جلدی را بدون محتوایش در فضای تجسمی تصور کنیم. نشانه نیز همین طور. دیگر محصولات گرافیک تقریبا به همین شکل هستند؛ لیبل محصول، بسته بندی و .... تنها پدیده ای که به نظر من استقلال بیشتری دارد و بیشتر به آن می پردازند و جشنواره های متعددی به آن اختصاص داده می شود پوستر است.

 

در کارنامه هر طراحی پوسترها شاخص ترین کارهای یک طراح محسوب می شود. علتش استقلال آن است؛ یعنی خیلی مستقل حرف برای گفتن دارد فارغ از اینکه به جایی منتسب باشد یا سفارش دهنده مشخصی داشته باشد. خیلی وقتها طراحان، خودانگیخته ـ در فضای حرفه ای اصطلاحا سلفوروموشن ـ پوستری را طراحی می کنند؛ در اثر یک اتفاقی که در جامعه می افتد برای ابراز احساسات شخصی پوستر طراحی می کنند. همیشه مشخصا سفارشهای خیلی مشخص و کانالیزه شده ندارند. خیلی وقتها به این صورت پوسترها در جهان طراحی می شود. خیلی از طراحان مطرح دنیا در ژاپن یا کشورهای دیگر برای مناسبتهایی مثل سالگرد بمباران اتمی هیروشیما یا خیلی اتفاقات بزرگ دیگر بدون اینکه سفارش دهنده ای داشته باشند پوستر طراحی کرده اند و اینها در تاریخ گرافیک جاودانه شده و مانده و ما بسیاری از این اتفاقات را از روی پوسترهایشان می شناسیم. برای المپیک ها، مسائل ورزشی، سیاسی و اجتماعی حتی خیلی از مسائل آموزشی که در سطح جامعه مطرح اند و قرار است به آحاد جامعه آموزش داده شود متوسل می شوند به طراحی پوستر و این هم باز همان اعتباری است که عرض کردم در فضای فرهنگی جوامع متمدن داراست.

 

یکی از ویژگی های دیگر پوستر این است که می تواند برخلاف سایر محصولات گرافیک یک کار گروهی باشد. مثلاً نشانه یا دیگر محصولات گرافیک که شخصی انجام می شود. بسیاری از پوسترها در کتابها وقتی مراجعه می کنیم اسم چند نفر را در کنار یک پوستر می بینیم که درج شده است. مدیر هنری، تصویر ساز، کسی که خط پوستر را طراحی کرده، کسی که شعار پوستر را طراحی کرده و به هرحال سایر عواملی که در پوستر دخیل بوده اند. این فعالیت گروهی خودش باز حائز اهمیت است. یعنی یکی از محصولاتی است که در فضای تجسمی به خاطر اهمیت موضوع مثل یک پروژه بزرگ نیاز به مشارکت چند نفر را دارد. به خاطر دشواری و اینکه تمام تکنیک ها و اتفاقات در پوستر جمع است. از ایده گرفته تا اجرا، در پرداخت از ترکیب گرفته تا رنگ، بافت، لی آوت، میزانپاژ و همه مسائلی که ما در گرافیک آموزش می بینیم، ما در پوستر می توانیم اینها را به صورت یک جا ملاحظه کنیم. الان در خیلی از مناسبت های مختلف در سطح جامعه وقتی که وزیری از جشنواره ای بازدید می کند اولین اتفاقی که می افتد رونمایی از پوستر است و این رسانه ای می شود. شما الان در اینترنت سرچ کنید خیلی از اتفاقات بزرگ حتی میلاد امام رضا (علیه السلام)در فضای آستان قدس همراه با رونمایی از پوستر است. این در فضای رسانه ها درج می شود حتی من شاهد بودم که اتفاقی مثل جشنواره ی فیلم فجر در شبکه ی سراسری اخبار رونمایی از پوستر آن پخش می شود و این اهمیت این مقوله را می رساند.

 

با اینکه همه ما از این مقوله اطلاع داریم و از طریق رسانه ها متوجه می شویم و می دانیم که هر سال این اتفاق می افتد نمی توانیم منتظر باشیم که این مناسبت بدون حضور پوستر اتفاق بیافتد. حالا این مقوله قرار است در فضای اجتماع نقش بازی کند. نکته ای که امشب بیشتر به خاطر آن جمع شدیم و نتیجه زحمات چهارساله دوستان است که در این جشن نشسته اند. من فکر می کنم که این حضور، اتفاقی خجسته است در فضای ارتباط با مردم.

 

نکته ای که شهید بزرگوار جناب آوینی به آن اشاره می کنند اینکه این پدیده مولود تمدن جدید غرب است. یعنی گرافیک کاملا یک محصول غربی است، با تعاریفی که ما از آن سراغ داریم؛ هرچند که ریشه هایی از آن در گذشته خود ما بوده ولی به شکل امروزی آن مثل سینما یک پدیده ای است که مولود تمدن غرب است. علی رغم اینها اشاره زیبایی شهید آوینی دارد که حساب گرافیک را از سایر هنرها به خاطر دو نکته جدا می کند. یکی التزامش به مخاطب و شعور فطری مخاطب که این نکته ی بسیار مهمی است. کما اینکه خیلی از هنرها در فضای فعلی این تعهد را ندارند یا حداقل آن را از روی دوش خود برداشته اند یا احساس نمی کنند. هنر نقاشی را حتی در فضاهای آکادمیک متأسفانه بعضی وقتها شاهد این تعهد در آن نیستیم. گرافیک همچنان به این تعهد پایبند است یعنی وقتی پوستری طراحی می شود به ارتباط با مخاطب ملتزم است. دومین نکته ابلاغ پیام در گرافیک است. این را در یادداشت های شهید آوینی زمانی که در مجله ی سوره حتی با اسم مستعار مطلب می نوشتند یادگار مانده است.

 

این پدیده حالا قرار است بیاید در سطح اجتماع و با مردم کوچه و بازار و آحاد مردم ارتباط برقرار کند. فارغ از فضاهای روشنفکری، جشنواره ها و مناسبتها و فضاهایی که بین هنرمندان حاکم است. قرار است بیاید و ارتباط بصری ایجاد کند و پیامش را ابلاغ کند و به مخاطب احترام بگذارد در عین اینکه دارد به رسالت پوستر و به رسالت هنرمند و خلاقیت و مسائل دیگر احترام می گذارد. دشواری کار در اینجاست که قرار است ما محصولی را طراحی کنیم که در عین اینکه ارتباط برقرار می کنیم به ابتذال نمی افتیم؛ به این سمت نمی رویم که چون داریم برای مردم کار می کنیم پس از هر المانی و هر تصویری ـ صرف اینکه جذاب و مردم پسند و مردم فهم است ـ بهره بگیریم. در عین ایجاد ارتباط، مثل خیلی از کارهایی که در این نمایشگاه شاهد آن هستیم. به اصول گرافیک و آموخته هایمان پایبند هستیم و سعی می کنیم هنری فاخر، پیشرو، مطرح و تأثیرگذار را عرضه کنیم. دشواری کار در فضای پوسترهای اجتماعی به این شکل است.

 

نکته دومی که به نظرم در فضای پوسترهای اجتماعی جای بررسی دارد این است که پوسترهای اجتماعی غالبا سفارش دهنده مشخصی از سوی مثلا بخش دولتی یا خصوصی ندارند. مثلا در پوسترهای سیاسی یک جناحی می آید و به شما سفارشی برای تبلیغات انتخابات می دهد یا پوسترهای تجاری که سفارش دهنده های خیلی زیادی در فضای اقتصادی دارد یا پوسترهای فرهنگی که سفارش دهندگان متعددی دارد. در فضای پوسترهای اجتماعی این سفارش دهندگان به حداقل می رسند. بعضا شهرداری ها، نیروی انتظامی به فراخور نیازشان در فضای جامعه سفارشاتی برای طراحان گرافیک دارند ولی تعداد اینها به حدی نیست که ما در فضای پوسترهای اجتماعی به یک استانداردی رسیده باشیم.

 

نکته ی بعدی عدم در نظر گرفتن فضا برای نصب این پوسترهاست. حتی در کلان شهرهایی مثل تهران هم هنوز شاهد این نقیصه هستیم. ما محل هایی نداریم که پوسترهای اجتماعی در آنجا نصب شود. خواهش من این است که گرافیک را از فضای تبلیغات جدا بدانید. گرافیک یک پدیده کاملا مجزا از تبلیغات است. ما در گرافیک با بیلبوردها سرو کار نداریم. ما به دنبال مکانی در سطح شهر برای نصب پوستر هستیم. ایستگاه های مترو، ترمینال ها و فضاهایی مثل پارک ها که مردم برای لحظاتی در آن توقف میکنند و می توانند با پوستر ارتباط برقرار کنند. این به عنوان یک نقیصه همچنان در طراحی مبلمان شهری دیده می شود. این دو عامل سبب شده طراحان ما در فضاهای پوسترهای اجتماعی به موفقیت هایی که باید نرسیدند و باعث شده برخی افراد به صورت خودجوش بدون حضور سفارش دهنده به این کار روی آورند. بعضی اوقات شخص یا اشخاصی در مناسبت های مذهبی یا انقلابی به صورت خودجوش پوسترهایی را طراحی کرده اند. آقای کوروش شیشه گران در زمان انقلاب چند پوستر شاخص برای انقلاب طراحی کرده اند که الان ممکن است در سایت ها این ها را پیدا کرد و طراحان دیگری که به صورت خودجوش برای انقلاب طراحی پوستر کرده اند. حوزه ی هنری هم به شکل دیگری وارد عرصه شده است.

 

در بدو امر این پوسترها به این شکل اتفاق افتاد در وضعیت فعلی من مثل فعالیت نهضت سراغ ندارم که عده ای دور هم جمع شده باشند با دغدغه اینکه نیازهای واقعی جامعه را از بیانات رهبری به صورت پوستر با کمترین حمایت ممکن به جامعه عرضه کنند. این نکته ی حائز اهمیتی است در فعالیت این گروه که ما شاهد آن هستیم و با ذکر این نکته می توان در این مبحث به یک نتیجه گیری در حضور مسئولین شهری و بزرگوارانی که در خدمتشان هستیم رسید. حداقل در شهر مشهد که شاهد اتفاقات خوبی در زمینه ی گرافیک محیطی بوده ایم. ان شاء الله در آینده  نزدیک شاهد استندهایی برای نصب پوستر باشیم که این پوسترها ساماندهی شود و به در و دیوار شهر هم نچسبد که باعث آلودگی بصری هم بشود و از گالری ها هم خارج شود. چون جایگاه واقعی گرافیک گالری نیست و نمی توانیم مثل نقاشی مردم را دعوت کنیم و در واقع این پوستر است که باید وارد جایگاه واقعی خودش در جامعه شود. این خواهش را داریم که به این بحث پرداخته شود.

 

نکته بعد اینکه مثل آن اتفاق خجسته ای که در شهر مشهد ما شاهدش بودیم که تحت عنوان جشنواره ی شهر فرهنگ شاهد خیلی از اتفاقات خوب گرافیکی بودیم که در کلان شهرها واقع شد و به شکل پوسترهای اجتماعی امر آموزش و فرهنگ سازی را در قالب بصری ایجاد کرده بود. این نکته می تواند از اینجا شروع بشود چون به شکل جدی هم نهضت توانایی آن را دارد و هم این از دغدغه های مسئولین شهری است و این همت را در خودشان می بینند که من این را از اتفاقاتی که افتاده می بینم. این می تواند از اینجا شروع شود و حتی به شهرهای دیگر سرایت کند.

منبع: نهضت مردمی پوستر انقلاب