تناسب و خطوط راهنما برای خوشنویسی و طراحی حروف عربی

بیوگرافی نویسنده
پاسکال ذوقبی متولد 1980 لبنان است که در رشته "تایپ و رسانه" در دانشگاه هنر رویال لندن تحصیل کرده است. او مدرس و فعال در عرصه تایپوگرافی و طراحی فونت است و همچنین موسس وب‌سایت http://www.29letters.com/ در شهر بیروت است. پاسکال ذوقبی تا‌کنون نمایشگاه‏ها و ورکشاپ‏های متعددی را برگزار کرده است. در حال حاضر مدرس تایپوگرافی دانشگاه‏های آمریکایی LAUو دانشگاه هلندی NDU در لبنان است. او به‌عنوان داور ششمین نمایشگاه تایپوگرافی پوستر اسماء‌الحسنی نیز انتخاب شده است.

درباره مقاله
این مقاله خلاصه‏ای است درباره روش و خطوط راهنما که در خوشنویسی و طراحی تایپ‏فیس عربی استفاده می‏شود و به ما اطلاعات مناسب و راهگشایی را برای تناسبات و هماهنگی حروف می‏دهد. این مقاله همچنین برای علاقه‏مندان به تایپوگرافی و کسانی‌که می‏خواهند طراحی تایپ‏فیس عربی را بیاموزند، مناسب است.

خوشنویسی عربی
مدارس سنتی آموزش خوشنویسی عربی از سه روش آموزشی تناسبات حروف استفاده می کنند که ابن‌مقله خوشنویس قرن نهم هجری قمری آن را به وجود آورده است.

این سه روش آموزی عبارتند از:
1- روش بر اساس دایره
2- روش بر اساس نقطه‏ها
3- روش بر اساس تشابه

روش بر اساس دایره
در این روش خوشنویسی، حروف یا بخشی از آن در داخل دایره‏ای قرار می‏گیرند که دو قطر عمود بر هم آن ترسیم شده و بر اساس آن هنرمند به تناسبات بین حروف می‏رسد. در واقع، قطر دایره مبنایی برای سنجش ارتفاع حروف "الف" است.

روش بر اساس نقطه‏ ها
این روش مبتنی بر شمارش نقطه‏ها برای رعایت تناسبات بین حروف است. در واقع، این مبنای اندازه‏گیری بر اساس لوزی نقطه، که با ضخامت یا همان شش‌دانگ قلم شده، به وجود می‏آید. از آنجایی که این روش در اکثر خطوط عربی استفاده می‌شود، ذکر این نکته حائز اهمیت است که مدارس آموزش سنتی خوشنویسی نستعلیق در ایران نیز از روش بر اساس نقطه‏ها استفاده می کنند.

خط ثلث بیشترین ارتفاع "الف" را دارد و خط نستعلیق و رقاع کمترین ارتفاع "الف" را دارد. در واقع، روش‏های خوشنویسی نقطه‏ها و دایره بر اساس ارتفاع "الف" ابداع شده‏اند و مابقی حروف خوشنویی عربی مطابق با حرف "الف" طراحی می‏شوند.

روش بر اساس تشابه
روش سوم، براساس تشابه است، که بر‌‌مبنای ضخامتِ استفاده‌ شده در حروف‏های مجزا، طراحی و نوشته می‏شوند. برای مثال:
- حرف "س" و حرف "ص" از تشابه ضخامت در انتهای حرف برخوردار هستند.
- حرف "و" و حرف "ق" در نقطه شروع یا همان دوران ابتدایی شبیه به هم هستند.
- حرف "ع" و حرف "ه" در نقطه آخر ضخامت مشابهی دارند.

در اغلب اوقات روش بر اساس نقطه‏ها استفاده می‌شود. هنرجویان مدارس خوشنویسی عربی قبل از این‏که تبدیل به خوشنویسانی توانمند شوند، اکثر خطوط رایج عربی (کوفی، نسخ، ثلث، دیوانی، رقاع، کوفی مغربی) را به‌صورت حروف مجزا بر پایه روش متکی بر نقطه‏ها تمرین می‏کنند. در زیر نمونه‏ای از این تمرینات را مشاهده می‏کنید:

طراحی تایپ‏فیس‏های عربی
اما در طراحی تایپ‏فیس عربی سه روش ذکر شده، خوشنویسی عربی به خطوط راهنما و اجزای آن تغییر شکل پیدا می‏کند. به محض این‌که شروع به طراحی تایپ‏فیس عربی می‏کنید، اولین قدم آن است که گونه‏ای از خوشنویسی را انتخاب کنید که پایه و اساس کار شما است. انتخاب گونه‏ای از خوشنویسی به‌طور مستقیم به هدف و کاربرد تایپ‏فیس طراحی شده بستگی دارد. بعضی از تایپ‏فیس‌های عربی بر اساس خط نسخ و برخی بر اساس خط کوفی و یا دیوانی هستند.
حال این تایپ‏فیس‏ها سنتی هستند یا مدرن؟
مسلم است که این مسئله به حرفه‏ای بودن در زمینه‌ی طراحی تایپ‏فیس برمی‏گردد. یک طراح حرفه‏ای می‌تواند از خط کاملا سنتی، تایپ‏فیسی مدرن و آوانگارد بسازد.
بعد از انتخاب گونه‏ مورد‌نظر خوشنویسی، استفاده از خطوط راهنما امری ضروری است. این خطوط راهنما عبارتند از:
1- خط راهنمای پایه یا همان خط کرسی ((Baseline که حروف روی آن قرار می‌گیرند.
2- خط راهنمای ارتفاع منحنی‏ها (The Loop Height)
3- خط راهنمای ارتفاع دندانه‏ها (The Tooth Height)
4- خط راهنمای بالاترین نقطه حروف ((The Ascender Height
5- خط راهنمای پایین حروف (The Descender Height)
در تایپ‏فیس عربی خط ارتفاع حرف ""X وجود ندارد و به جای آن خطوط راهنمای دیگری مثل خط دندانه و خط منحنی‏ها وجود دارد. حروف در تایپ‏فیس عربی مثل تایپ‏فیس انگلیسی ارتفاع یکسانی ندارند.

حال خطوط راهنما را در دو نمونه از تایپ‏فیس عربی بررسی می‏کنیم:

اولین تایپ‏فیس، تایپ‏فیس Sada و دومین تایپ‏فیس، تایپ‏فیس MixArab است. این تذکر لازم این است که پایه و اساس تایپ‏فیس Sada بر اساس خط نسخ و پایه و اساس تایپ‏فیس MixArab بر اساس خط کوفی است. تایپ‏فیس Sada دارای یک خط راهنمای دندانه، دو خط راهنمای منحنی، یک خط راهنمای بالاترین نقطه حروف و دو خط راهنمای پایین حروف است. تایپ‏فیس MixArab دارای یک خط راهنمای مشترک دندانه و منحنی، یک خط راهنمای بالاترین نقطه حروف و یک خط راهنمای پایین حروف است. از آنجایی که خط کوفی ساختاری هندسی دارد، تایپ‏فیسMixArab ، خطوط راهنمای کمتری نسبت به تایپ‏فیس Sada نیز دارد. در واقع تایپ‏فیس‏های بر پایه و اساس خط نسخ دارای خطوط راهنمای بیشتری نسبت به تایپ‏فیس‏های بر پایه و اساس خط کوفی هستند. این تعداد خطوط راهنمای بیشتر برای ایجاد هماهنگی بین حروف لازم هستند. طراحی تایپ‏فیس به روش طراحی و هدف آن بستگی دارد. بنابراین خطوط راهنما برای هر طراح تایپ‏فیس ضروری و لازم است. در واقع، قوانین مشخصی برای تطبیق تایپ‏فیس عربی و لاتین وجود ندارد. پس می‏توان نتیجه گرفت خطوط راهنمای تایپ‏فیس جایگزین دو شیوه براساس دایره و نقطه‏ها در خوشنویسی است و دانگ قلم در طراحی تایپ‏فیس جایگزین سومین روش یعنی همان روش بر اساس تشابه شده است. دانگ قلم همان ضخامتی است که حروف مجزا با آن نوشته و طراحی می‏شوند. در الفبای عربی 17 ضخامت قلم وجود دارد که همه‏ی الفبا را می‏سازند. حال به جدول زیر توجه فرمایید:

حروف و اجزای منفصل تایپ‏فیس در مربع خاکستری و بقیه اجزای متصل در مربع سفید قرار گرفته‏اند. اجزای متصل قرار گرفته در مربع‏های سفید بر اساس اجزا قرار گرفته در مربع‏های خاکستری ساخته میشوند.
در واقع توازن و هماهنگی یک تایپ‏فیس کامل بر اساس سه اصل است:
1- انتخاب یک گونه از خوشنویسی عربی
2- انتخاب و ساختن خطوط راهنمای مناسب و هماهنگ
3- طراحی حروف مجزای پایه برای تکمیل تایپ‏فیس

راه‏های آزمودن کلمه و جمله برای به تناسب رسیدن تایپ‏فیس
بهطور معمول آزمودن کلمه‏ها و جمله‏ها در ابتدای طراحی تایپ‏فیس انجام می‏شود. آزمودن کلمه‏ها برای به تناسب رسیدن حروف قبل از طراحی کامل تمام حروف انجام می‏شود. یک راه عاقلانه برای طراحی تایپ‏فیس این است که ابتدا چند حرف را طراحی کنیم و بعد از آزمودن حروف به‌سرعت حروف را کامل کنیم. آزمودن حروف شبیه به صیقل دادن سنگ‏های قیمتی است. در واقع طراحی یک تایپ‏فیس خوب، تکمیل اجزا باقیمانده‏ی طراحی اولیه است که به‌تدریج انجام می‏شود. در زیر دو نمونه از آزمودن حروف را خواهیم دید:

اولین راه آزمودن تایپ‏فیس عربی نوشتن جمله "هم وطرابیشهم یرقصون الدبکه" و دومین راه که از کتاب "تایپوگرافی عربی" نوشته "هدی ابی فارز" برداشته شده که جمله "هی قطوع المشعلادن" است. تایپ‏فیس عربی همانند تایپ‏فیس لاتین دارای برنامه‏ها و استاندارد خاصی برای آزمودن کلمه‏ها و پاناگرام‏ها2 نیست. پاناگرام یک راه آزمایش کردن جمله است که شامل تمام حروف موثر الفبا می‏شود. برای تایپ‏فیس لاتین ما ""handgloves و ""hambourgefontsiv را برای آزمودن کلمه‏ها داریم. یک پاناگرام معروف لاتین که بسیار کاربرد دارد این جمله: " The quick brownfox jumps over a lazy dog" است. تایپ‏فیس لاتین جداگانه نوشته می‏شود و قرار دادن تمام حروف در یک پاناگرام کار آسانی است، اما در تایپ‏فیس عربی قرار دادن این همه حروف و منفصل و متصل در یک پاناگرام کاری دشوار و تقریبا غیر‌ممکن است.

حال این سوال پیش می‏آید که چرا یک استانداد مناسب برای آزمودن کلمه‏ها و یا پاناگرام در تایپ‏فیس عربی وجود ندارد؟
هر طراح تایپ‏فیس عربی از کلمه‏ها و جملات مخصوص خود برای آزمودن هر تایپ‏فیس استفاده می‏کند. آزمودن حروف "الف" و "ک" و"ط" به‏وسیله خط راهنمای بالاترین نقطه حروف، آزمودن حروف "ر" و "ن" و "ه" و "ع" به‏وسیله خط راهنمای پایین حروف، آزمودن دایره حرف "و" و دوران حرف "ف" به‏وسیله خط راهنمای ارتفاع منحنی‏ها و آزمودن دندانه‏های حروف "س" و "ت" به‏وسیله خط راهنمای ارتفاع دندانه‏ها برای هر تایپ‏فیس عربی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.

در عوض برای هر تایپ‏فیس لاتین حروف "d" و "h" به‏وسیله خط راهنمای بالاترین نقطه، حروف "g" و "p" به‏وسیله خط راهنمای پایین حروف و حروف "n" و "a" و"e" و "o" به‏وسیله خط راهنمای ارتفاع حرف ""X ضروری است سنجیده شود.

---

پی نوشت

1- این مقاله برگزیده دومین دوره نشان پژوهشی اردیبهشت انجمن صنفی گرافیک ایران شده و موفق به دریافت لوح تقدیر گردیده است.
2-Pangram : پاناگرام‏ها جملاتی هستند که طراح تایپ فیس یا فونت بعد از طراحی فونت آن را می‏نویسد. از این طریق معایب قرارگیری حروف در کنار هم را می‏آزماید. پاناگرام مطرح در تایپ‌فیس و فونت در کشورهای عربی "هم وطرابیشهم یرقصون الدبکه" است.