آشنایی بیشتر با تایپوگرافی عربی و فارسی

خوش‌نویسی عربی، در اصل ابزاری برای ایجاد ارتباط بوده است؛ لیکن امروزه کاربرد آن عموماً به حوزه‌های معماری، تزئینات و طراحی سکه محدود می‌شود. سیر تکامل خوش‌نویسی عربی به نقش‌های مهم و فعلی آن، انعکاس شرایط ایجاد شده برای تازه مسلمانانی بود که باید از ملزومات اعتقادی، تندیس‌ها و تصویرهایی دوری می‌کردند که تا قبل از گسترش اسلام در شبه جزیره عربستان به عنوان بت‌های آنان به حساب می‌آمدند.

در حالی که قبایل عربی ترجیح می‌دادند متن‌ها و شعرها را به حافظه بسپارند، مسلمانان اولیه سعی در مستند کردن کتاب مقدس خود (قرآن کریم) با خطوطی بوده‌اند که، در این مقاله به بررسی آن‌ها می‌پردازیم. به منظور آشنایی با چگونگی تغییرات این خطوط و تبدیل آن‌ها به شکل‌های پیچیده و زیبای امروزی، باید، تاریخ خوش‌نویسی عربی را مطالعه کرد. روند پیشرفت خط عربی، در دوره‌ها و مکان‌های مختلف و حتی خارج از امپراطوری اسلامی صورت گرفته، رابطه نزدیکی بین هر خط عربی با کاربرد تاریخی آن وجود دارد.

حال باید به این سوال پاسخ داد که اهمیت این بررسی به‌ ویژه برای گویشوران زبان‌های غیر عربی در چیست و چه نوع اطلاعاتی را می‌توان با توجه به تنوع این خطوط به دست آورد. در واقع، اطلاع از تاریخ هر یک از خطوط و چگونگی تغییر و تحول خوش‌نویسی عربی در طول تاریخ امپراطوری اسلامی، می‌تواند تجربه دیداری و بصری ما را، فراتر از زیبایی شکل‌ها و علامت‌های حجاری شده گسترش دهد. برخی از خطوط، انعکاس دوره زمانی هستند که در آن به وجود آمده‌اند، نظیر خط مسند، که در مراحل آغازی تاریخ خوش‌نویسی عربی ظهور پیدا کرده است. در حالی که برخی دیگر، نشان دهنده مکان جغرافیایی هستند که کار هنری در آن‌جا انجام می‌شده است، مانند خط مغربی، که نمایانگر کتیبه‌ها و کارهای هنری در شمال غربی آفریقا است.

آیا خطوط مختلف توانایی ارائه اطلاعاتی نظیر محدوده جغرافیایی که محل ایجاد هر یک از آن‌ها بوده را، در خود دارند؟ فرهنگ‌های محلی تا چه حدی از این خطوط تاثیر گرفته‌اند؟ در این مقاله سعی ما بر این است که پاسخ به این سوالات را به طور خلاصه و با توجه به تاریخ و سبک نگارش هر یک از خطوط، برای شما شرح دهیم.

نخستین خط‌های عربی

با کاوش‌های دقیق در تاریخ شبه جزیره عربستان و بررسی منشاء زبان عربی، باستان‌شناسان به کتیبه‌هایی دست یافته‌اند که رابطه نزدیک بین خطوط عربی و برخی خطوط باستانی، نظیر الفبای کنعانی و نبطی آرامی را (که در شمال شبه جزیره عربستان پیدا شده‌اند) نشان می‌دهد. تاریخ این کتیبه‌ها به قرن چهاردهم پیش از میلاد مسیح، برمی‌گردد.

 

 مقایسه حروف در خطوط باستانی.

 

مسند عربی

اولین خط عربی، یعنی مسند عربی، احتمالاً از زبان‌هایی که در بخش قبل به آن‌ها اشاره کرده‌ایم، گرفته شده است و زیبایی خط شکسته‌ای که امروزه در خطوط عربی مدرن می‌بینیم را ندارد. این خط که در جنوب شبه جزیره عربستان و در یمن کشف شده، فرم نهایی خود را در حدود سال‌های پانصد پیش از میلاد مسیح به دست آورده و تا قرن ششم مورد استفاده بوده است. این خط شباهتی به خط عربی مدرن ندارد و شکل‌های آن بسیار ساده و بیشتر به الفبای کنعانی و نبطی شبیه است.

 

 خط مسند عربی.

الجزم

اولین شکل الفبای شبه عربی، با نام خط الجزم شناخته می‌شود، که قبایل شمالی شبه جزیره عربستان آن را به کار می‌بردند. بسیاری از محققان بر این گمان‌اند که ریشه‌های این خط به خط نبطی باز می‌گردد و به نظر می‌آید که خطوط عربی اولیه نیز، همچنان تحت تاثیر دیگر خطوط این منطقه جغرافیایی، نظیر خطوط سریانی و فارسی بوده‌اند. گسترش خط الجزم تا اوایل دوره‌های اسلامی در شهرهای مکه و مدینه در شبه جزیره عربستان ادامه داشته‌ است.

 

 خط الجزم عربی.

 این خط به سبک‌های مختلفی نظیر حیری، انباری، مکی و مدنی، گسترش پیدا کرده است. در این دوره، خطوط دیگری نیز ایجاد شده‌اند. یکی از این خطوط، خط معیل است که به عنوان مادر خط کوفی شناخته شده است.

از دیگر خطوط، نظیر مکوّر، مبسوط و مشق (اطلاعات بیشتر در این زمینه را می‌توانید در کتاب "گسترش خط عربی:تاریخ مختصر" نوشته پروفسور م.ج. الحبیب از دانشگاه ماساچوست، ببینید) در روند تحول خطی ساخته نشده است. معمولاً، این خطوط قبل و یا در طی دوره اول امپراطوری اسلامی در شبه جزیره عربستان به کار می‌رفته‌اند.

خط کوفی

پس از مسند عربی و الجزم، خط کوفی به عنوان مرحله جدیدی در گسترش خوش‌نویسی عربی، ظاهر می‌شود. بر خلاف دو خط قدیمی مسند و الجزم، می‌توان اشکال حروف شناخته شده امروزی را، در خط کوفی اولیه شناسایی کرد. خط کوفی در روند تحول خود در قرن هفتم، نقش مهمی در مستندسازی کتاب مقدس مسلمانان (قرآن کریم) داشته، و همچنین یکی از قدیمی‌ترین خطوط عربی است که کاربرد آن تا قرن سیزدهم ادامه یافته است. نام این خط به شهر کوفه در عراق برمی‌گردد و در آغاز نیز در آنجا شکل گرفته است. هنوز هم نمونه‌های زیادی از این خط تقریباً در هزار کیلومتری جنوب شهر مدینه در شبه جزیره عربستان دیده می‌شود. مدینه شهری است که حضرت محمد(ص) پس از مکه در آن اقامت داشت‌اند.

در مراحل آغازین ایجاد، نقاط شناخته شده در خط عربی مدرن، در خط کوفی وجود نداشته‌اند. نقطه‌های حروف (نقاط) در مراحل بعدی به این خط و سایر خطوط اضافه شده‌اند. همچنین در مراحل بعدی، ابوالاسود الدعایی (688پس از میلاد) و الخلیل ابن احمد الفرهادی (786پس از میلاد)، نشانه‌های تفکیک کننده‌ای (تشکیل) را به آن اضافه کرده‌اند که مشخص کننده مصوت‌های (همخوانهای) هر حرف در یک کلمه می‌باشند.

با بررسی کتیبه‌های خط کوفی، مشخصه‌های ویژه‌ای نظیر شکل‌های زاویه‌دار و خطوط عمودی بلند را در آن می‌بینیم. حروف این خط عریض‌ بوده و به این ترتیب نوشتن متن‌های طولانی با آن مشکل بوده است. امروزه، از این خطوط در تزئینات معماری ساختمان‌هایی نظیر مساجد، کاخ‌ها و مدارس استفاده می‌شود. این ویژگی‌ها سبب شده است تا کاربرد این خط به معماری و عنوان‌های اسلامی نوشتاری محدود شده و از آن در نوشتن متن‌های طولانی استفاده نشود.

خط کوفی روند گسترش خود را تا سلسله‌های پادشاهی نظیر سلسله اموی (750-661 پس از میلاد) و سلسله عباسی (1258-750 پس از میلاد) ادامه داده است. نمونه‌هایی از خطوط کوفی را در مراحل مختلف گسترش آن در این تصاویر می‌بینید.

 

خط کوفی در قرن‌های نهم و دهم.

 

 خط کوفی، قرآن مجید متعلق به قرن یازدهم.

 

 مناره‌های مسجد شاه (مسجد امام) که با خط کوفی تزئین شده است.

 

 دِرهم اسلامی متعلق به دوره عباسی که دو طرف آن با خط کوفی نوشته شده است.

 

از آن‌جا که خط کوفی در دوره‌های زمانی طولانی مورد استفاده قرار می‌گرفته و یکی از متداول‌ترین خطوط در تمدن اسلامی بوده، برخی از نسخه‌های آن در مناطق خاصی مثل مصر و عراق، نیز گسترش یافته است.

اطلاع از روند گسترش و پیشرفت خط در مکان‌های مختلف، و توانایی شناخت هر یک از این تغییرات به ما کمک خواهد کرد تا منشاء و خواستگاه محصولات و کارهای هنری به دست آمده را شناسایی کنیم.

مراحل تغییرات و پیشرفت‌های خط کوفی به شرح زیر است:

·         خط کوفی درشت

این خط، صورت آغازین خط کوفی است و در کپی‌های اولیه قرآن مقدس که با نام قرآن عثمانی شناخته می‌شده، بکار رفته است.

·         خط کوفی مغربی

خط کوفی مغربی در مراکش استفاده می‌شده و بر خلاف خط کوفی اصلی دارای منحنی‌ها و حلقه‌هایی نیز بوده است.

·         خط کوفی مشرقی

در این خط، حروف به خط کوفی اصلی شبیه بوده و البته صورت تزئینی و نازکتری داشته‌اند.

·         خطوط خراسانی و غزنوی

این دو صورت خط کوفی در ایران گسترش داشته‌اند. درشتی این خطوط با خط کوفی اصلی برابر بوده و خطوط عمودی طولانی و حالت تزئینی در انتهای کلمه به آن اضافه شده است.

·         خط کوفی فاطمی

این صورت در شمال آفریقا و به ویژه در مصر، گسترش یافته و با خطوط درشت و منحنی‌های کوتاه همراه شده است.

·         خط کوفی مربعی

خط کوفی مربعی به دلیل وجود حروف کاملاً صاف و بدون منحنی مورد توجه قرار گرفته است.

به عنوان یک شهروند مصری ساکن قاهره، از خط کوفی فاطمی به عنوان بخشی از زندگی روزانه خود لذت می‌برم، چرا که در تزئینات معماری ساختمان‌های اسلامی قدیمی، بسیار دیده می‌شود. این خط با درون مایه‌های تزئینی خود در کارکتر‌های خاص و یا به عنوان پس‌زمینه کاربرد دارد. حروف با خطوط مستقیم و زاویه‌ها، به همراه منحنی‌های کوچک برای برخی حروف در انتهای کلمات، از مشخصه‌های این خط می‌باشند. یکی از دانشمندان و محققانی که در زمینه خط کوفی فاطمی جوایزی نیز به دست آورده است، پروفسور بهایا شهاب از دانشگاه آمریکا در شهر قاهره است.

 

 خط کوفی فاطمی، در معماری باب النصر دیده می‌شود. این سازه ساخته ببر الجمالی وزیر خلیفه فاطمی (1171-909 پس از میلاد) است که در دیوار شمالی قاهره فاطمی قرار دارد.

 

 خط کوفی فاطمی در مسجد سلطان حسن در قاهره فاطمی دیده می‌شود.

 

سلسله عباسی

پس از سلسله اموی، عباسیان (1258-750 پس ازمیلاد) روی کار آمدند و پیشرفت‌هایی را در خوشنویسی عربی به وجود آوردند. در طول این دوره بود که خطوط نسخ و ثلث پدید آمدند. سه خوش‌نویسی که پایه‌گذار این پیشرفت بودند، عبارتند از: ابن مقله (ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی)، به دنبال آن ابن البواب (قرن یازدهم) و یاقوت المستعصمی (قرن سیزدهم).

ابن مقله برای خط کوفی تناسباتی را به شش شیوه شکسته(سرهم) شامل: ثلث، نسخ، محقق، توقیع، رقاع و ریحان (معروف به اقلام سته) وضع کرد. این قواعد بر پایه چهار عنصر قرار داشتند: نقطه لوزی شکل، حرف الف، سیستم تشابه و دوایر. این تغییرات به تبدیل و پیشرفت خط کوفی به شیوه شکسته‌ای که در زیر می‌بینید، کمک بسیار کرد.

 

 نقاط لوزی شکل برای راهنمایی و آموزش ویژگی‌های رسم الخطی.

 

 حرف الف و دوایر برای راهنمایی و آموزش ویژگی‌های رسم الخطی.

 

 اندازه‌گیری‌های حروف عربی که شباهت‌ها را بر اساس" راحت الصّدورِ ابن راوندی" نشان می‌دهد.

 

خط ثلث

ثلث به معنای یک سوم است که احتمالاً به اندازه قلم مورد استفاده در خطاطی اشاره دارد. این خط، یکی از انواع خطوط شکسته‌ای است که عموماً در تزئین مساجد و همچنین انواع مختلف متن‌ها، به کار برده می‌شود. خط ثلث برای اولین بار در قرن یازدهم و در زمان حکومت عباسیان ابداع و به وسیله استاد خوش‌نویس، حمد الله آماسی (درگذشته 926) در دوره عثمانی اصطلاحاتی در آن پدید آمد. این خط پایه و اساس خطوطی نظیر ثلث جلی، نسخ و محقق است، که بعدها ظاهر شدند. دو خط نسخ و محقق را در ادامه این مقاله معرفی خواهیم کرد.

ساختار واضح و خوانای خط ثلث، آن را برای اهداف بسیاری حتی در دوره کنونی، مناسب ساخته است. حروف شکسته و خطوط بلند، خوانش آن را بسیار ساده کرده و امکان استفاده آن را، هم در عناوین و هم در متن‌های طولانی فراهم کرده است. بنابراین از این خط برای نوشتن قرآن کریم و تزئینات معماری در بسیاری از مناطق امپراطوری اسلامی استفاده می‌شده است. تصاویر زیر نمونه‌هایی از خط ثلث هستند.

 

 خط ثلث در مسجد سلطان احمد در استامبول ترکیه.

 

 تزئینات بیرونی تاج محل در هندوستان، که به خط ثلث نوشته شده‌اند.

 

 نمونه مدرن خط ثلث در پرچم کشور پادشاهی عربستان سعودی.

 

خط نسخ

خط مهم دیگری که در قرن دهم و بوسیله هنرمندان دوره عباسی پایه گذاری شد، خط نسخ با معنای لغوی "کپی" است. این خط نیز برای کپی کردن کتاب‌ها و به ویژه قرآن کریم بکار برده می‌شد. بعدها، اصلاحاتی روی این خط توسط استاد خوش‌نویسی اسلامی، شیخ حمدالله (1520-1436) در زمان عثمانیان صورت پذیرفت.

علامت‌ها و نشانه‌های حجاری شده و خوانای خط نسخ سبب شده است تا آن را برای کتیبه‌ها و متن‌های طولانی بکار برند. امروزه نیز، استفاده از این خط در طراحی کتاب‌های عربی چاپی، به سبب حروف شکسته و ظاهر مدرن آن ادامه دارد.

 

 صفحه‌ای از قرآن کریم که به خط نسخ نوشته شده است.

 

ظرف نوشیدنی سفالی متعلق به قرن سیزدهم که با خط نسخ روی آن نوشته شده است.

 

سلسله صفویان

پس از سلسله عباسیان، سلسله صفویان (1736-1502) در ایران تاسیس شد که تاثیر قابل توجهی بر خوش‌نویسی و هنر اسلامی داشته است. در دوره سلطنت شاه اسماعیل و جانشین او شاه طهماسب بود که خط تعلیق گسترش یافت و نسخه اطلاح شده و بهتری از آن به نام نستعلیق ارئه گردید.

خط تعلیق

تعلیق در لغت به معنای آویزان و در حال توقف است و از شکل خطوط در این خط که به نظر آویزان می‌آید، گرفته شده است. استفاده گسترده برای اهداف متنوع، نظیر پیغام‌ها، کتاب‌ها، نامه‌ها و شعر‌ها، خط تعلیق ایجاد شده در قرن یازدهم و اصلاح شده در ایران، در قرن سیزدهم را تبدیل به خطی کرده که تا به امروز قابل استفاده و کاربردی باقی بماند.

همانطور که گفته شد، کلمات این خط آویزان و متصل به یکدیگر می‌آیند. همچنین حروفِ گرد شده و همراه با انحنای زیاد نیز در آن دید می‌شود. از آنجا که خوانش این خط دشوار است، غالباً آن را با فاصله زیادِ بین خطوط می‌نویسند تا فضای بیشتری را برای چشم به منظور تشخیص حروف و کلمات فراهم آورند.

 

 نمونه‌ای از خط تعلیق.

 

خط نستعلیق

این خط نسخه اصلاح شده خط تعلیق است که عناصری از خط نسخ را در خود دارد. این خط در قرن پانزدهم ابداع و تا قرن شانزدهم در ایران و ترکیه رواج داشته است. ادغام ویژگی‌های دو خط نسخ و تعلیق، نظیر خطوط عمودی کوتاه در نسخ و حرکات افقی، منحنی شکل و طولانی در تعلیق، کاربرد آن را در ایران، هند و پاکستان برای نوشتن زبان فارسی، اردو و پنجابی، حتی تا دوره کنونی امکان پذیر ساخته است.

حروف در خط نستعلیق به مانند خط تعلیق، کمی حالت قلاب‌مانند دارند و به لحاظ ضخامت نیز متفاوت هستند. اگر چه ترتیب قرار گرفتن حروف به نرمی و با هماهنگی خاصی صورت می‌گیرد، اما نوشتن آن‌ها دشوار بوده و از خوانایی کمتری نسبت به سایر خطوط برخوردار هستند. خطوط تعلیق و نستعلیق در معماری و هنر ایرانی بسیار شناخته شده می‌باشند و کتیبه‌های ایرانی بسیاری با این نوع خطوط و به زبان فارسی نوشته‌اند.

 

 نمونه‌ای از خط نستعلیق.

 

 تزئین کاغذ با خط نستعلیق.

 

خط کوفی مغربی(آفریقای شمالی)

 مغربی به منطقه غربی شمال آفریقا در امپراطوری عظیم اسلامی گفته می‌شود. این محدوده جغرافیایی با خط مغربی‌ای شناخته و مشهور شده که در آثار تاریخی، کتیبه‌ها و نوشته‌های آن بکار می‌رفته است. خط مغربی در قرن دهم گسترش یافته و امروزه نیز در اسپانیا و شمال غربی آفریقا به ویژه مراکش، الجزایر و تونس بکار می‌رود.

خط مغربی در طول زمان از خطوطی که در بخش‌های قبلی مورد بحث بودند و در خاورمیانه و شبه جزیره عربستان گسترش داشتند، جدا شده است. از مشخصه‌های خط مغربی، خطوط رو به پایین که با کاسه‌های بسیار بزرگ نوشته می‌شوند و همچنین حروف با ضخامت‌های یکسان، می‌‌باشد. شکل خاص حروف، زیبایی منحصر به فردی را به این خط داده و خوانشِ آسان آن، حتی در متن‌های طولانی را سبب شده است. خط مغربی به دلیل ظاهر زینتی خود برای تزئینات و نیز نوشتن عناوین مناسب است.

 

 نسخه‌ای از قرآن کریم که به خط مغربی نوشته شده است.

 

 نسخه‌ای از قرآن کریم که به خط مغربی نوشته شده است.

 

سلسله عثمانی

در زمان امپراطوری عثمانی (1923-1444) خوش‌نویسی عربی، سیر تکاملی قابل توجهی داشته است. اهمیت این دوران نه تنها به دلیل گسترش خطوط جدید بلکه به دلیل افزایش تعداد خطوط موجود، بوده است. اکثر خطوط عربی صورت مدرن و نهایی خود را در دوره‌ای بین قرون پانزدهم تا نوزدهم به دست آورده‌اند. در دوره حکمرانی و سلطنت عثمانیان، توجه ویژه و قابل توجهی به خوش‌نویسی عربی شد، تا اندازه‌ای که گویی دوره عباسیان مجدداً و برای بار دوم تکرار شده است. در طول چهار قرن امپراطوری عثمانی، تعداد زیادی از انواع خطوط نظیر؛ دیوانی، رقعی، جلی دیوانی، طغرایی و سیاقت گسترش پیدا کردند. خوش‌نویسان بسیاری در گسترش خوش‌نویسی عربی در این دوره همکاری و شرکت داشته‌اند، که از آن جمله می‌توان به مصطفی حلیم (در گذشته به سال 1964)، نجم الدین اکیای (در گذشته به سال 1976) و حامد الامدی (در گذشته به سال 1982) اشاره کرد.

از این دوره تاریخی، دو خط شناخته شدهِ دیوانی و رقعی را معرفی خواهیم کرد.

خط دیوانی

نام این خط از کلمه دیوان که به مقام صدراعظمی شاهان عثمانی اطلاق می‌شده، گرفته شده است. این خط در دادگاه‌ها و به منظور ثبت اسناد رسمی بکار می‌رفته و پس از ابداع آن در قرن شانزدهم، شکل نهایی خود را در قرن نوزدهم به دست آورده و امروزه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. از ویژگی‌های این خط می‌توان به حروف خمیده و منحنی شکل زیبا، ادغام حروف برای ساخت اشکال پیچیده و صورت‌های تزئینی اشاره کرد.

این پیچیدگی‌ها سبب شده‌اند تا استفاده از این خط برای متن‌های طولانی دشوار گردد. از این رو نیاز به نسخه ساده‌تری از این خط بود تا خوش‌نویسان بتوانند به منظور نوشتن متن‌های طولانی آن را بکار برند.

 

 نمونه‌ای از خط دیوانی.

 

 نمونه پیچیده دیگری از خط دیوانی که به شکل یک قایق است.

 

خط رقعی

همانطور که قبلاً دیده‌اید، نام برخی از خطوط از منطقه جغرافیایی گرفته شده است که آن‌ها در آنجا ابداع شده‌اند. در این مورد نام "رقع" از چگونگی کاربرد این خط گرفته شده است: این خط روی تکه‌های کوچک کاغذ یا پرچم نوشته می‌شده است.

به نظر می‌آید که خط رقعی از خطوطی است که جدیداً و در قرن هجدهم ابداع شده و امروزه نیز کاربرد دارد. خط رقعی با صورت و شکل ساده خود شناخته ‌شده و برای پارگراف‌ها و متن‌های طولانی بسیار مناسب است. روش اتصال حروف در این خط به گونه‌ای است که به طرز کاملاً ساده‌ای قابلیت تبدیل به فونت دیجیتالی را دارد. این خط جذابیت کافی برای استفاده در تزئینات و عنوان‌ها را ندارد، چراکه در صورت حروف آن، پیچیدگی و اصالت خطوط دیوانی، ثلث و کوفی دیده نمی‌شود.   

 

 صفحه‌ای از قرآن کریم به خط رقعی.

 

 صفحه‌ای از قرآن کریم به خط رقعی.

 

نتیجه

بیش از چهارده قرن است که خوش‌نویسی عربی در نقاط مختلف دنیا ابداع و گسترش یافته است. این پیشینه تاریخی طولانی و تنوع موجود در آن، سبب تقویت خطوط عربی با صورت‌های هنری پیچیده‌تر شده و از میان این دوره‌های طولانی، نیز دوره‌های عثمانی و بغدادی، مهمترین نقش را در گسترش این خط داشته‌اند.

خوش‌نویسی عربی، هنوز هم یکی از گسترده‌ترین هنر‌های تصدیق شده است و روند پیشرفت خود را هم به روش‌های سنتی و هم در هنر‌های کامپیوتری و دیجیتالی ادامه می‌دهد. خوش نویسان مسلمان در همه جای دنیا، به گسترش کار هنری و سبک‌های خودشان بر مبنای خط‌های موجود و همچنین خطوط و حروف ویژه و خاص خود ادامه می‌دهند. باید گفت که خط‌های مدرن و جدید نیز به اندازه خطوط سنتی نقش مهمی در گسترش این هنر داشته‌اند.

منابع:

لینک‌هایی که در پایین آورده شده، خوش‌نویسان چیره‌دست و حرفه‌ای دوره معاصر هستند که خوش‌نویسی عربی را با کارهای هنری و استادانه خود تقویت می‌کنند.

·         حاج نورالدین، چین

·         محمد زکریا، ایالات متحده

·         حسن مسعودی، فرانسه

·         مختار البابا و کامل البابا، لبنان

·         خورشید گوهر قلم، پاکستان و

·         Arabic Calligraphy in Contemporary Design,” Rafiq Elmansy, GraphicDesign.com

عنوان انتهایی، عنوانی است که در آن نام خوش‌نویسان مدرن و برجسته‌ای دیده می‌شود.

 

در جستجو برای این مقاله، از منابع زیر استفاده کرده‌ام:

• Calligraphy Qalam: An Introduction to Arabic, Ottoman and Persian Calligraphy, Elisabeth Kvernen

• “Arabic Calligraphy,” Khalid Mubireek, Islamic Arts and Architecture

• “The Development of the Arabic Script: A Brief History,” M.J. Alhabeeb, University of Massachusetts Amherst

• “History of Calligraphy,” Alavi Mehr

• “Islamic Calligraphy,” Wikipedia

• “Roots of Modern Arabic Script: From Musnad to Jazm,” Saad D. Abulhab, Arabetics

 

منبع: smashingmagazine.com