موزه‌ی کاشی کاری ایران

در این بخش یک پروژه‌ی پایان‌نامه معرفی شده است که نگاهی به آن برای علاقه مندان خالی از لطف نمی‌باشد.

بخشی از این مطلب به معرفی پایان‌نامه‌های دانشجویان ارشد و دکتری خواهد پرداخت. پایان‌نامه‌هایی که دارای موضوعات بکر یا پرکاربرد باشند.

در مطلب ارائه شده در این بخش، پایان‌نامۀ ارشد خانم ریحانه آل‌شیخ در رشتۀ گرافیک با عنوان نظری «بررسی نقوش در کاشی‌های منتخب آستان قدس رضوی» در جهت استفادۀ علاقه‌مندان درمورد نقوش کاشی‌ها ارائه شده است.

 

موزۀکاشیکاری ایران

 

دانشگاه تهران

پردیس بین المللی کیش

 

عنوان نظری

بررسی نقوش در کاشی های منتخب آستان قدس رضوی

 

عنوان عملی

طراحی هویت سازمانی برای آستان قدس رضوی

 

نگارش

ریحانه آل شیخ

 

استاد راهنمای نظری

جناب آقای دکتر حمید رضا نوروزی طلب

 

استاد راهنمای پروژه عملی

جناب آقای دکتر مصطفی اسدالهی

 

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد

در رشته ارتباط تصویری (گرافیک)

تیر ماه 1392

 

چکیده

هنر کاشی‌کاری بعد از گذشتن قرون اولیۀ اسلامی در ایران جان می‏ گیرد و بستر شکوفایی آن به دلیل افزایش ساخت بناهای مذهبی، نیاز بیشتر به حفاظت و تزئین مناسب برای این بناها به‌صورت تزئینات کاشی‌کاری در مجموعه‌های مذهبی بزرگی همچون حرم امام رضا(ع) نمایان می‌شود. روند توسعۀ حرم مطهر امام رضا(ع) به‌دلیل نقش بسیار مهمش، درطول حیات حکومت­ های اسلامی ایران ادامه داشته است و هنوز نیز ادامه دارد. لذا نوع معماری و متعلقات آن ازجمله کاشی‌کاری‌ها، درطول تاریخ به سبک ­ها و روش ­های مختلفی انجام شده است و هر حکومتی که دست به آفرینش هنری در این آستان مبارک زده، تمام توان خود را برای خلق بی ­بدیل­ترین اثر زمانه ­اش به‌کار برده است. اهمیت این موضوع تا آنجاست که می­ توان از این مکان متبرک با عنوان «موزۀ معماری ایرانی» یاد کرد. براین‌اساس، شناخت انواع کاشی‌کاری و نقوش آن‌ها و ارائۀ طبقه‌بندی باتوجه‌به عوامل بصری و دوره‌های تاریخی از این موزۀ معماری ایرانی امری مهم و پراهمیت به‌نظر می‌رسد.

در این راستا، پژوهش حاضر با تمرکز بر این موضوع و با روش توصیفی‌تحلیلی بر مبنای داده‌های کتابخانه‌ای و میدانی انجام پذیرفته و حرم مطهر رضوی را ازنظر نوع کاشی‌کاری براساس دوره‌های تاریخی سلجوقی، تیموری، صفوی، قاجار، پهلوی و دورۀ حاضر بررسی و به مطالعۀ نقوش این کاشیکاری‌ها و بهره‌گیری از این نقوش ارزشمند در طراحی گرافیک امروزی ایران پرداخته است.

 

کلیدواژه‌ها:

آستان قدس رضوی، انواع نقوش کاشی، دوره‌های تاریخی، کاشی‌کاری، معماری.

 

بیان مسئله

مقدمه

خراسان همواره در دوره‌های مختلف تاریخی سهم به‌سزایی در ایجاد تاریخ، فرهنگ، تمدن و هنر ایران ایفا کرده و آثار تاریخی باقی‌مانده گواه این مطلب است (مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، ص الف). خراسان در دوران قبل از اسلام، بیشترین اهمیت را در زمان آریایی‌های فلات ایران داشته است. خطۀ وسیع خراسان کنونی، قسمتی از خراسان بزرگ (سرزمین پارت‌ها) در شرق ایران واقع شده است. به‌واسطۀ حوادثی که درطول سده‌ها در خراسان رخ داده، حدود خراسان مکرر تغییر دستخوش شده و در بعضی از اعصار حدود و مرزی دیگر پیدا کرده است (همان).

از زمان ورود اسلام به ایران و گسترش آن در خطۀ پهناور خراسان تا دورۀ معاصر، حکومت‌های مختلفی بر این سرزمین و گاهی بر کل فلات ایران مستقر بوده و مراکز حکومتی خود را در شهرهای مختلف خراسان دایر کرده‌اند. مهم‌ترین شاخصۀ معماری خراسان وجود حرم مطهر امام رضا(ع) در این دیار است. دربارۀ سابقۀ تاریخى حرم مطهر، مورخان و نویسندگان اقوال بسیار نقل کرده‏اند، برخى از تاریخ ‏نویسان بر این عقیده ‏اند که بقعۀ مبارک حضرت رضا(ع) پس از وقایع و حوادث مهم خراسان (حملۀ سلجوقیان، مغولان و پیامد آن‌ها حملۀ تیمور) که درطول قرن‌ها به‌وجود آمد، در معرض تحولاتى قرار گرفت و به‌واسطۀ تاخت‌وتاز اقوام مختلف و لشکرکشى ‏ها به سرزمین خراسان، مانند تهاجم‏ سبکتکین و غزه اى ترکمان و مغول‌ها بارها به‏ کلى ویران و سپس بازسازى شد.

نویسندگان دیگر بر این نظرند که خرابی‌هاى وارده از تهاجم‏ ها به‌گونه ‏اى نبوده است که بناى بقعه را به ‏کلى ویران کند؛ بلکه برخى حملات، خرابی‌هایى در قسمت فوقانى ایجاد کرده ‏اند و به قسمت تحتانى دیوارها آسیبى نرسیده است، پایه ‏هاى بقعه همان بناى اولیه است که ابتدا شالودۀ اصلى آن را با گل چینه ساخته‏ اند و به دفعات قسمت‌هایى از دیوارهاى آن مرمت ‏شده و تزئین یافته است (کیانی، محمدیوسف، مقدمه‌ای بر هنر کاشی­گری ایران، ص ۲۰). قراین و شواهد نشان مى‏ دهد که نظر اخیر بیشتر مقرون به صحت است و نظریۀ تخریب کامل بقعۀ منوره دور از واقعیت است. در اثبات این مدعا، می‌توان به دلایل زیر اشاره کرد:

الف: در ادوار مختلف گروهى از مورخان، جغرافی‌دانان و جهان‌گردان، مرقد مبارک امام‏ علیه‏ السلام را از نزدیک دیده و توصیف کرده ‏اند.

ب: آثار معمارى غزنویان، سلجوقیان و تیموریان در حرم موجود است و در آخر عبارات مکتوب بر کاشی‌هاى نفیس، نام بانى و تاریخ هاى۵۱۲، ۶۱۲ و ۷۶۱ هجرى نوشته شده است .

بنابراین سوابق و ادلۀ قاطع در بنا نشان مى‏دهد که حرم و بقعۀ مبارک از قدیم‏ترین بناهاى مشهدالرضا است؛ ولى البته گنبد مطهر درطول زمان بر اثر حوادث طبیعى و تهاجم‌هاى وحشیانه ویرانی‌هاى مکرر دیده است (کیانی، محمد یوسف، مقدمه‌ای بر هنر کاشی­گری ایران، ص ۲۱).

در دوران اسلامی و در ایران نخستین نشانه‌های کاشی‌کاری بر سطوح معماری، به‌حدود سال ۴۵۰ق. بازمی‌گردد. رواج کاشیکاری دورۀ اسلامی در زمان سلجوقیان به اوج رسیده است. سلاطین سلجوقی قرن پنجم و ششم از حامیان بزرگ صنعت بودند و هنرمندان و صاحبان حرفه را در بارگاه و مقر حکومت خود در مرو و نیشابور حمایت کرده و در کاشان، هرات، ری و اصفهان گرد هم آوردند. صنعت کاشی به‌تدریج گسترش یافت؛ به‌طوری‌که ساخت کاشی‌های زرین‌فام و به‌کارگیری آن در معماری به‌ویژه در بناهای مذهبی از اوایل دورۀ سلجوقی آغاز شد و درنهایت، در زمان خوارزمشاهیان و ایلخانیان به اوج ترقی رسید (همان).

« از دگر سوی، هنر کاشی‌کاری باتوجه‌به اعتبار و اهمیتی که در کار معماری اسلامی دارا می ‏شود، بسیار وقت‏ ها یاری‏ رسان سایر هنرها می‏ شود و زمانی مددکار خوشنویسی و خط. خط را در ابعادی وسیع و چشمگیر مطرح می‏سازد، در مکانی والا و پرارج جا می‏دهد، در پیشانی‏ ایوان ‏ها و سرودها، سوای آنکه خود از اعتبار و زیبایی خط سود می‏جوید، سبب الفت و آشنایی‏ این هنر با جامعه نیز می‏ گردد، مردم خط را دوست می ‏دارند چون امکان دیدنش را دارند، در قالبی پر از رنگ و جلا و زیبایی، چه آنان‏‌که‏ توان خواندن داشته باشند یا نداشته باشند. کتیبه‏ های معتبر و مالامال از هنر و زیبایی‏ مساجد و مدارس اسلامی ایران گواهی بر این‏ ادعاست...» (هدایت، هادی؛ هنر کاشیکاری، تبلوری از ذوق و ارادت و عشق، ص ۲۸۰).

با نگاه به حرم مطهر امام رضا(ع) و باتوجه‌به دوره‌های مختلف تاریخی ساخت حرم، این مجموعه دارای نمونه‌هایی تمام‌عیار از هنر کاشی­کاری ایرانی‌اسلامی است. این نمونه‌های کاشیکاری را می‌توان براساس خصوصیات بصری و نوع نقوش و بر مبنای دوره‌های مختلف تاریخی ازجمله دورۀ سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجار، پهلوی و دورۀ حاضر طبقه‌بندی نمود که هدف اصلی این پژوهش رسیدن به این موضوع است.

 1.هدف پژوهش

دسته‌بندی و شناسایی نقوش تزئینی مورداستفاده در کاشیکاری‌ها براساس ویژگی‌های بصری و تزئینی دوره‌های مختلف تاریخی ساخت حرم مطهر امام رضا(ع) به‌منظور شناسایی و کاربرد در طراحی گرافیک.

 2.سؤالات

۱. دسته‌بندی و شناسایی نقوش تزئینی در کاشیکاری‌ها، براساس ویژگی‌های بصری و تزئینی در دوره‌های مختلف تاریخی ساخت حرم مطهر امام رضا(ع) چگونه است؟

۲. از چه نقوشی در کاشی‌های حرم مطهر امام رضا(ع) بیشتر استفاده شده است؟

۳. باتوجه‌به اینکه حرم مطهر امام رضا(ع) مکانی مذهبی است، آیا از نقوش انسانی و حیوانی نیز در کاشیکاری‌ها استفاده شده است؟

۴. آیا نوع و رنگ کاشی‌های حرم مطهر امام رضا(ع) در دوره‌های تاریخی متفاوت بوده است؟

۵. چه تکنیک‌ها و شیوه‌های هنری در هر دوره استفاده شده است؟

۶. آیا از روش‌ها و تکنیک‌های طراحی و رنگ‌آمیزی کاشی‌ها می‌توان در طراحی گرافیک امروز بهره برد؟

 

3. فرضیه

با بررسی کاشی‌کاری در دوره‌های مختلف تاریخی حرم مطهر ازجمله دورۀ سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجار، پهلوی تا دورۀ حاضر و نگاه به نقش، مفهوم نقش، نوع کاشی و ترکیبات رنگی آن‌ها می‌توان به دسته‌بندی مشخصی از نقوش در کاشیکاری‌های حرم مطهر رسید.

 

4. پیشینۀ پژوهش

به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین کار پژوهشی انجام‌شده در این زمینه، کتاب درآمدی بر هنر اسلامی‌ایرانی، کاشی‌سازی با نگاه به آثار آستان قدس رضوی، تهیه‌شده در مرکز پژوهشی هنرهای ایرانی‌اسلامی آفرینش باشد که متأسفانه در این پژوهش به دسته‌بندی نقوش برمبنای دوره‌های مختلف تاریخی آن‌گونه‌که باید اشاره نشده است. از منابع مهم دیگر می‌توان به کتاب کاشیکاری ایران گلچین معقلی نوشتۀ حسین زمرشیدی اشاره کرد که اِشراف به این کتاب باعث شناخت و اشراف بهتر نسبت ساخت انواع کاشی می شود. همچنین کتاب اسلیمی و ختایی و گل‌های شاه عباسی نگرشی بر سوابق تاریخی سه نگارۀ تزئینی با مقالاتی از کوئل، مالکی و اقدسیه باعث شناخت و اِشراف بهتر به انواع نقوش در کاشی‌کاری‌های حرم مطهر می‌شود.

 

5. روش تحقیق

روش تحقیق این پژوهش توصیفی تحلیلی با نظر به روش استقرایی بوده و بر مبنای داده‌های کتابخانه‌ای شامل متون تاریخی و متون مرتبط با اصول کاشیکاری و همچنین بر مبنای داده‌های میدانی شامل تصویربرداری از کاشیکاری‌ها و نقوش آن‌ها در صحن‌های مختلف حرم مطهر امام رضا(ع) است.

 

  

                   جدول شماره1: بررسی منتخبی از کاشی های حرم مطهر رضوی از نظر نوع، نقش و رنگ در دوره سلجوقی، (منبع: نگارنده)

         

                     جدول شماره 2: بررسی منتخبی از کاشی های حرم مطهر رضوی از نظر نوع، نقش و رنگ در دوره تیموری، (منبع: نگارنده)

  نتیجه گیری:

به‌نظر می‌رسد هرگز نمی ‏توان معماری اسلامی‏ ایران را جدا از کاربرد مؤثر هنرهای تزئینی مورد بررسی و شناخت قرار داد و به‌جرأت می‌توان گفت هنرهای تزئینی سهمی والا در معماری اسلامی ایران دارند. در این رابطه، هنر کهن و پرسابقۀ کاشیکاری سهم مهمی را داراست. در رابطه با مجموعه آستان قدس رضوی که مورد مطالعه در این پژوهش است، باتوجه‌به روند توسعۀ حرم مطهر امام رضا(ع) که تاکنون نیز ادامه دارد، این مجموعه دارای نمونه‌های تمام‌عیار از هنر کاشیکاری ایرانی‌اسلامی است و در تمام دوره‌های تاریخی بیان‌شده، آثاری از کاشیکاری در حرم مطهر دیده می‌شود. براین‌اساس بود که در تأیید فرضیۀ مطرح‌شده، براساس خصوصیات بصری، نوع نقوش و برمبنای دوره‌های مختلف تاریخی، طبقه‌بندی‌هایی از کاشیکاری‌های مرتبط با آستان قدس رضوی در فصل ۱ و فصل ۲ این پایان‌نامه ارائه شد.

در این راستا، سعی شد در این پایان‌نامه براساس پژوهشی میدانی و داده‌های کتابخانه‌ای بخش مهمی از کاشیکاری‌های آستان قدس رضوی که به‌درستی می‌توان به آن لقب موزۀ کاشیکاری ایران را داد، بررسی شود و به‌جرأت می‌توان گفت تنوع نقش‌ها، رنگ‌ها و فرم‌ها در این مجموعه، شگفت‌انگیز است و دریایی از زیبایی‌های بصری را در مقابل چشمان مخاطب قرار می‌دهد که استفاده از فرم‌های انسانی و حیوانی در بخش‌هایی از این بنای مذهبی موجب شگفتی بیشتر شده است.

در این پایان‌نامه نقش‌ها و فرم‌های مختلف و همچنین تکنیک‌های طراحی و رنگ‌آمیزی کاشی در دوره‌های مختلف تاریخی دسته‌بندی شده است و مقایسه‌ای میان سلایق و تکنیک‌های هنرمندانۀ دوران مختلف تاریخی انجام شده است. براین‌اساس در این پایان‌نامه، نتیجۀ فوق حاصل شد که ظرافت نقش، کیفیت و تنوع کاشی‌ها در هر دوره، از ویژگی‌های خاص آن دوره است و دربارۀ تاریخ هنر کاشیکاری این نتیجه به‌دست می‌آید که با شروع حکومت سلجوقیان و رونق و رواج‏ معماری به‌ویژه بناهای مذهبی، آثار و نمونه ‏های‏ تحول در هنر تزئینی، به‌ویژه در رابطه با پوشش‏ تزئینی مساجد آشکار شد. سوای آجرکاری و کاربرد آجر به‌تنهایی، قطعات کاشی با اشکال‏ هندسی در لابه‌لای کار آجر استفاده می‌شد. اما شواهد نشان می‏دهد اوج رونق و اعتبار هنر کاشی‌کاری مربوط به شروع دوران تیموری و اواخر دوران ایلخانان می‏ شود. حوصله و ظرافت کار هنرمندان‏ کاشیکار باعث رواج کاشی معرق شد و کار رونق هنرمندان کاشیکار تا بدانجا با ارزش گردید که سایر سرزمین‌ها از این هنر استقبال کرده و این شیوه حتی به شهرهای هرات، سمرقند و بخارا نیز رسید. در عصر صفوی هنر کاشیکاری نیز مانند سایر هنرهای دیگر رشد چشمگیری داشت و به‏ اوج خود رسید؛ اما پس از چندی متوقف شد. شاید بتوان گفت در دورۀ صفوی این هنر به مرحله ‏ای از زیبایی و تجربه رسید که دیگر جایی برای تجربه‌های تازه و جدید نداشت، چه در نقش و چه در رنگ. اما جدای از تلاش‏ های مثبت و پرثمر دورۀ قاجار برای حفظ ارزش ‏های هنر کاشیکاری در بناهای مذهبی، در این دوران کاشی‌کاری نیز همچون سایر هنرها دچار نوعی خودباختگی فرهنگی شد. صنعت و هنر کاشی‌سازی و کاشیکاری در دوران قاجاریه در تزئینات و رنگ‌های مورداستفاده به یک‌باره تغییر یافت و تزئیناتی که در ساختمان‌ها در طی چندین قرن گذشته بسیار عالی و باشکوه انجام می‌شد، در زمان قاجاریه کاشیکاری محدود به بنای مساجد و مزارها و بقاع و خانقاه‌ها نماند؛ بلکه شامل کاخ‌ها و عمارت‌های اعیانی و دروازۀ تزیینی شهرها و نهادهای دولتی نیز شد.

در اواخر دوران قاجاریه و به‌خصوص زمان پهلوی، افزایش روابط ایران و اروپا در روند شکل‌گیری صنعت کاشی‌سازی ایران اثرگذار بود و با گذشت زمان و افزایش جمعیت به‌لحاظ مسائل بهداشتی و ساختمان‌سازی‌های متعدد نیاز به کاربرد کاشی در ساختمان‌ها بیشتر احساس می‌شد و باید تولید کاشی به‌صورت انبوه و متنوع گسترش می‌یافت که خود مستلزم داشتن تجهیزات بیشتر و پیشرفته بود و تولیدات کارگاه‌های سنتی جواب‌گوی نیاز امروز نبود. به‌ناچار صنایع داخلی به واردکردن مواد (مانند انواع لعاب‌ها و رنگ‌ها) و تجهیز آن روی آوردند یا کاشی‌های آماده و تولیدی کشورهای دیگر را وارد کردند و کاشی‌کاری با ازبین‌رفتن الگوی معماری سنتی و به‌وجودآمدن کاشی‌کاری صنعتی بدون نگاه به هویت گذشته در دورۀ پهلوی روبه‌ضعف نهاد‏. امروزه نیز با ورود مواد و مصالحی مانند سیمان و سنگ و... بازار هنر کاشی‌کاری از رونق خود افتاده و کاشی‌ها نقش کمی در تزئیات بناها ایفا می‌کنند.

هدف این پایان‌نامه، معرفی این موزۀ شگفت‌انگیز از کاشی‌کاری ایرانی به‌منظور استفادۀ کاربردی در طراحی گرافیک است که براین‌اساس با مطالعۀ نقوش هر دوره، می‌توان نقوش شاخص هر دوره را به‌عنوان نقشی کامل شناسایی و به‌عنوان اثری جدید و با هویتی اسلامی‌ایرانی در هنرهای مختلف امروزی استفاده و به‌کار برد تا نقوش گذشته احیا و آثار آینده دارای هویت شناخته‌شدۀ ایرانی در جهان باشند. همچنین بازشناسایی معنایی مفهومی این نقوش نیز در رسیدن به این امر، بسیار مهم است.

به‌جرأت می‌توان گفت نقش‌ها، رنگ‌ها و فرم‌های به‌کاررفته در مجموعه آستان قدس رضوی گنجینه‌ای بی‌نظیر و منبعی لایزال برای استفاده و الهام طراحان گرافیک معاصر ایران است؛ اما باتوجه‌به گستردگی کاشی‌های به‌کاررفته در مجموعه آستان قدس رضوی در دوره‌های مختلف، این پژوهش رویکرد کلی به این موضوع داشت و بی‌شک، ضروری است دیگر پژوهشگران، با تفکیک موضوعات و عناوین معرفی‌شده در این پژوهش هر شاخه را در موضوع پژوهش جداگانه‌ای قرار دهند و دنبال نمایند.

منبع:blog.khanetarrahan.ir